Thư từ, bài viết gửi về địa chỉ Email: Vandanviet@gmail.com - Vudinhninhqn@gmail.com
RSS
Home Home » Thư viện văn xuôi » Truyện ngắn Mai An Nguyễn Anh Tuấn (Đạo diễn điện ảnh)

Truyện ngắn Mai An Nguyễn Anh Tuấn (Đạo diễn điện ảnh)

Thứ Hai, 11 tháng 5, 2015
Mảnh vườn của cô giáo già - Truyện ngắn Nguyễn Anh Tuấn 
Thứ sáu - 14/09/2012 04:32 
Cây táo khom lưng Quả tròn trĩu nặng… Phải, xuân đã về. Cứ nhìn lên những trái táo thì biết… Bà giáo Lý cởi chiếc áo bông hoa cà, treo lên vách tủ rồi chậm rãi bước ra vuờn. Lớp lá tre dày chưa kịp quét hôm qua, bây giờ kín lấp ngõ. Bà gạt một cành ổi vướng mái tóc hoa râm, lớp mưa phùn mau hơn, biến thành từng giọt, rơi xuống lộp bộp. Vài chú cóc đốm nhảy ra từ ngóc ngách ẩm ướt trong khu vườn. Táo rụng lăn lóc…
 
Thông tin cá nhân: (VanDanViet)   
Tác giả: Đạo diễn điện ảnh  Nguyễn Anh Tuấn  
Bút danh: Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
Bút danh khác  Nguyễn Yên Thế
Địa chỉ: Phố Thái Hà, Hà Nội   
ĐT: 0912174947   
Email: anhtuan.daodien4@gmail.com   
_____    
  
                          Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
  
MẢNH VƯỜN CỦA CÔ GIÁO GIÀ 
          Cây táo khom lưng
          Quả tròn trĩu nặng…
    Phải, xuân đã về. Cứ nhìn lên những trái táo thì biết… Bà giáo Lý cởi chiếc áo bông hoa cà, treo lên vách tủ rồi chậm rãi bước ra vuờn. Lớp lá tre dày chưa kịp quét hôm qua, bây giờ kín lấp ngõ. Bà gạt một cành ổi vướng mái tóc hoa râm, lớp mưa phùn mau hơn, biến thành từng giọt, rơi xuống lộp bộp. Vài chú cóc đốm nhảy ra từ ngóc ngách ẩm ướt trong khu vườn. Táo rụng lăn lóc… Chà! Sắp Tết đến nơi rồi. Không biết có chia đủ đều cho bọn trẻ mấy nhà trên phố không đây?... Năm nào cũng vậy, ngày mồng một Tết, tất cả anh em, con cháu, họ hàng đều tụ tập ở khu vuờn này… Mấy thằng cháu lớn ngộc, chẳng cần dùng vợt sào, chỉ kiễng chân lên hái một loáng là đầy túi quần, mũ len. Những đứa cháu gái lớn dần, thích của chua, chúng đều biết ăn diện lắm rồi…Chóng thật, những trái táo chín nhanh quá. Mới hôm kia bà vừa chống thêm một cây khô vào cành sai nhất. Những con ong ruồi quấn quýt bên mỗi chùm. Thế mà sau trận gió Đông Bắc muộn tối qua, trên cành thấp quả bự đã thưa đi nhiều. Bà ngước mắt theo thói quen bói quả, mặt rạng lên: trên cao quả còn chi chít, chúng trắng xanh, căng tròn. Bà rón rén lượm cả quả chín nứt lẫn uơng rụng vào cái thau rồi đem ra giếng. Ở đấy, bà gột đất mùn bám bết vào đôi dép cũ. Đợt gió ấm quay về, trán bà dịu mát. Tia nắng mới xuyên qua làn mưa bụi nhỏ…
    Chẳng việc nào có tên mà bà luôn bận rộn. Về hưu từ lâu. Những vần thơ đều đặn ra đời trong khu vườn này như dòng nhật ký. Vào mùa xuân, người ta tặng bà thơ và bà họa lại. Cảnh già làm cho khung cảnh thêm tĩnh mịch. Trẻ con hàng xóm ngại ngần trước hàng rào tre dày đặc, lại cách ao chuôm, chỉ chừa một con đuờng nhỏ lối đi. Cây khế ngọt bao lần ra hoa, kết trái lủng lẳng trên nóc chuồng gà. Chú mèo cũng già lắm, khó đoán tuổi, thuờng lim dim mắt cạnh đó. Sát bờ hiên có vô số đồ vật cũ mình bà không sao dọn hết, cứ xếp chồng lên phơi mưa nắng. Số phận những chồng thư chất đầy một hòm gỗ trên nóc tủ thì có khá hơn: đôi khi vào năm mới, bà bê xuống lục lại, giương mục kỉnh ngồi hàng giờ, đợi các cháu đến chúc tết và các cụ ở tổ hưu trí, tổ thơ đến ngâm vịnh. Kết thúc, bà chia khế và táo cho họ.
    Ngày truớc, bà là nhà giáo, lại là Hiệu trưởng, nên đến ngày Hiến chương năm nào cũng vậy, phải đi thăm lại nhiều bạn bè đồng nghiệp, tiếp đón nhiều học sinh cũ. Nhưng năm vừa rồi, bà đã yếu đi nhiều, cái khớp xương đau nhức mỗi khi gió đổi mùa… Khách cũng đến thưa hẳn… Bà bất chợt rùng mình nghe tiếng pháo tét vang lẻ tẻ đầu ngõ. Hàng xóm im lìm bấy lâu, nay xuất hiện ồn ào những nóc nhà mái bằng, lầu, gác. Sự giàu sang mọc lên cuống quýt hai bên khu vườn rậm rạp ấy. Một điền chủ cho cất lên tòa nhà lừng lững, kiên cố, tân kỳ. Nó vượt lên quá khóm tre sau vườn, chắn lấp khoảng trời phía tây. Từ giờ, bà không thể mắc võng ngắm hoàng hôn như mọi chiều được nữa...
    Nhưng vẫn còn khung cửa xanh để mở nhìn ra miếng ao rộng. Tháng này phải gọi người ta đến vớt bèo, vun chúng lại dưới gốc cây ăn quả, bón thêm cho mầm đất, chặt bán bớt lứa tre, ngâm thêm tiếp bè nữa; mấy gốc ổi, hồng xiêm phải tỉa đi. Sau đó, thả nuôi con lợn, mấy con ngan… Bà nhẩm tính…Sát chuồng lợn bỏ hoang, hàng chuối bị bèo tây phủ lấn gốc. Ở chân tường đầu hồi, rêu với rễ trầu không bám chằng chịt. Bà buồn bã nhìn những kẽ nứt vô hình tứa lên từ duới nền móng lún, ẩm của ngôi nhà cấp bốn, tay thả buông mấy cành củi mục trên lớp lá khô dày và quả héo rụng. Nhìn chiếc nhẫn của hai đời chồng "vắn số” trên ngón tay gầy guộc, bà bất giác thở dài kín đáo, giống như mỗi lần các cháu chào bà rồi vội biến mất sau cánh cổng gỗ… "Giá ta có một mụn con…”
    Dáng hơi còng xuống, bà bước tới chỗ quang đãng hơn. Phía truớc nhà, một khoảnh trồng xen kẽ nhiều loại rau thơm, cây thuốc lúp xúp dưới hai gốc chanh cắm que rào thập cẩm. Búi xương sông ngút lên, át mấy ngọn tía tô, diếp cá. Bà quan tâm nhất đến bụi hồng bạch mà một bà giáo bạn bà tặng hồi tháng truớc. Nó đã nhú nụ. Một bông còn ngậm sương, tách ra vài khía trắng. Bà định cắm mấy bông vào đêm giao thừa, cạnh mâm ngũ quả. Bà sẽ chuẩn bị một cành lộc to gồm táo, khế như mọi năm. Quất đã có rồi, chỉ còn cành đào: thằng cháu trưởng dạy học ở Tây Bắc viết thư hứa sẽ kiếm đào phai và mang tới lúc giáp Tết. Túp nhà này là trung tâm hương hỏa, bài vị. Bà luôn giữ cho làn khói nhang nghi ngút khi tề tựu đông đủ đại gia đình về đây. Sau đó, khi chỉ còn lại một mình, bà vận vào chiếc áo dài vẫn nhét đáy rương và ngồi bên bức ảnh của nguời chồng sau quá cố, lặng lẽ khóc…
    Chẳng ai biết bà khóc đâu, kể cả những bà bạn thân nhất. Trong những dòng thơ bà làm tặng họ nhân dịp lễ, hội, ngày vui đều chan chứa lời khuyên nhủ, lạc quan, những bối cảnh nhân gian tươi sáng hứa hẹn. Bà chép chúng đầy cả hai cuốn sổ to. Riêng cuốn bà làm hồi con gái thì hiếm khi bà giở ra đọc lại, trong đó có bài "Em là chiếc lá”- bài thơ đầu tay và cũng là bài tâm đắc nhất của bà…
    Vào mùa thu xưa, khi bà mười tám tuổi, tứ thơ đó đã khởi đầu cho số phận người con gái truân chuyên. Hai cuộc kháng chiến qua đi, nhan sắc bà vẫn còn, ngoài mái đầu đốm bạc. Nụ cười vẫn nở ra, với đôi gò má cao đầy đặn làm gương mặt bà tươi tắn. Những khi bà bước lên bục giảng hoặc khi đọc một bài thơ, nguời ta không thể hình dung nổi những gì bà đã trải qua. Giờ đây, ở tuổi 60, đôi mắt bà chỉ hơi có vết mờ mà những năm tháng dài thao thức, ước ao một lần được làm mẹ đã hằn lên.
    Mấy năm nay, bà thường trị bệnh khớp bằng lá ngải cứu đắng ngắt. Cuộc sống giản dị khắc khổ gần như tu sĩ của bà tách biệt hẳn với diễn biến thời cuộc, với sự leo thang giá cả và những bức sốt kim tiền… Rặng ổi đào mỗi năm lại thêm chi chít quả. Một cành lớn ngả hẳn sang nhà bên cạnh. Nhưng bà chúa sợ những đứa trẻ rung trộm cây trong vườn. Khi quả rào rào lăn lóc do một cơn gió mạnh, bà tê tái như bắt gặp một lọ thủy tinh rơi vỡ. Vào mùa hè, bà thường bận chiếc áo cộc tay, đạp chiếc xe tàng từ thời Pháp thuộc đến nhà bạn bè giáo viên quanh vùng. Sau rốt, đến tổ thơ phụ lão "Sông Tô” bình thơ. Trên ghi-đông xe, lúc nào cũng đeo một túi khế ngọt và ổi. Người ta thích thơ của bà, nhưng cuộc đời thanh bạch của bà còn gây chú ý, xúc động hơn. Từ lúc về hưu, bà không làm thơ kiểu viết hồi ký nữa, nhiều dòng bà dành cho tuổi thanh, thiếu niên… Ngay những phụ huynh học sinh đã già hơn bà, cũng kính cẩn lắng nghe lời ân cần thấm đạo lý từ thơ bà.
    Lại sang một năm nữa. Nguời ta ít thấy bà Lý ra khỏi mảnh vườn. Thỉnh thoảng, mấy đứa cháu có ghé tạt qua. Xe đạp xe máy dựng túm tụm ở gốc khế ngoài ngõ. Chúng chỉ đến vào đầu mùa quả. Cô gái ở nhà kề bên thường sang đây vớt bèo về cho lợn, mua bán, cơm nước nhà giúp bà. Hình như bà nhận cô ấy làm con nuôi. Học sinh không có ai lại thăm bà nữa. Những trái ổi vàng rụng nổi đầy ao.
    Ngày Nhà giáo năm nay, người ta thấy bà quần áo chỉnh tề, mới tinh, là phẳng, hơi so vai, dắt từ từ chiếc xe đạp cũ ra cổng. Khoác thêm chiếc áo len kiểu gilê, bà lùa con ngan trắng vào rồi khóa cổng lại. Chiếc túi to tướng ép trong cái nón quang vắt ghi-đông … Bà đi dự lễ kỷ niệm Hiến chương ở mái trường xưa, nơi bà gắn bó đời dạy học, rồi làm hiệu truởng. Học sinh bây giờ đông đúc lắm, chả biết bà là ai. Các thầy cô giáo trẻ cũng vậy. Chỉ khi vào phòng truyền thống, người ta mới biết có bà. Họ đã đưa thiếp mời bà đến làm khách danh dự. Bà chuẩn bị rất kỹ một bài thơ để lên đọc ở buổi lễ trước toàn thể nhà trường. Mọi người coi bà là bậc tiền bối của sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ.
    Nhưng bà đã không kịp đọc bài thơ cuối cùng tặng lớp măng non chứa đựng tâm huyết trọn đời nhà giáo thanh khiết của mình, và không bao giờ trở về khu vườn nữa. Bà đã ra đi lặng lẽ trong bệnh viện…
    Hôm đó, ngày hội, hoa và trẻ con tấp nập, xô lấn từ mọi phía. Những cô, cậu học trò rồng rắn đi nghênh ngang. Chúng không ngờ bà lão đi xe đạp long ngóng đó là cô giáo Hiệu trưởng của trường ngày xưa. Chúng chỉ cuời hô hố khi thấy tay lái bà loạng choạng vì sợ va phải hàng ngang mà chúng dăng giữa đường. Vừa lúc ấy, chúng chạy tản ngay vì bất chợt, một ô tô tải đằng sau rồ tới không thắng kịp, đã cán ngang hông bà…Bà ngã bên chiếc xe đạp, không hề kêu lên một tiếng.
    Nguời ta kể là trước khi chết, bà còn kịp chỉ vào túi xách, trong đó có ổi, khế và bài thơ chưa ráo nét mực…Mọi người mở túi ra mới biết nơi bà định tới là truờng phổ thông cơ sở phía trước.
    Đám tang bà đông lắm, toàn bộ giáo viên, học sinh hôm ấy bỏ buổi lễ 20.11 để đi đưa tiễn bà theo chiếc xe đòn. Có đến năm chục vòng hoa, trong đó, một vòng của hội thơ phụ lão "Sông Tô”.
    Mùa xuân năm nay, táo lại nặng trĩu xung quanh lối xóm, nhưng cây táo thiện phiến vườn bà đã bị chột đi, không còn trái nữa. Cây khế ngọt vẫn còn lác đác quả nhưng đã chuyển sang vị chua. Những đứa trẻ thậm thụt lách qua cổng gỗ mọt rệu rã. Căn nhà ẩm thấp như một hòn đảo xanh xám, rong rêu, nhô lên giữa bốn mặt ao tù… Tre, chuối rậm rì, gai góc. Ra giêng, hàng xóm chặt hết các gốc táo, quệt lớp vôi bạc trừ sâu, trước cửa ngõ vuờn bà xuất hiện một hố vữa to tướng. Người chủ mới đã mua lại khu vuờn từ hai em trai bà, cửa khóa im ỉm. Hình như họ quyết định không cải tạo lại, mà chờ được giá thì bán...
    Viết thêm
    Nơi khu vườn ấy nay đã thành một khu dân cư đông đúc, được xây dựng hoành tráng, áp đảo theo lối "tả pí lù", không ai có thể hình dung ra cảnh quan cũ nữa. Và có lẽ chẳng một ai rỗi hơi rảnh việc nhớ về cái chốn tù đọng xưa kia... Duy chỉ có đứa cháu trai, kẻ hàng năm trước đây thường mang cành đào Tây Bắc về cho bà Lý sát giao thừa là còn đôi lúc chợt lặng người rưng rưng mỗi khi ngọn gió xuân đầu tiên thoảng về mang theo hương táo, hương khế ru cho nỗi buồn thanh cao của một cô giáo nghèo... 
Hà nội, 11-2010 
Nguyễn Anh Tuấn 
(Đạo diễn Điện ảnh) 
Nguyễn Anh Tuấn  
© Tác giả giữ bản quyền.  
Cập nhật lại lần 2- ngày 11/05/2015  
Cập nhật lại lần 1- ngày 14/09/2012   
Cập nhật theo nguyên bản của tác giả gởi từ Hà Nội ngày 14/09/2012  
Xin Vui Lòng Ghi Rõ nguồn VanDanViet Khi Trích Đăng Lại.  
_______________________________________________    
  
Nhà sử học và viên công sứ - Truyện ngắn lịch sử Nguyễn Anh Tuấn
Thứ hai - 10/09/2012 02:08
Trước khi lên tới chốn “rừng thiêng nước độc” này, ngài tân chánh sứ Cút-xô (Cousseaux) đã nuôi những dự định hết sức hấp dẫn phù hợp với “tinh thần khoa học”' và lòng ham mê những điều mới lạ của ngài, dĩ nhiên là cũng phải phù hợp với tinh thần “khai hóa” của “nước mẹ Pháp vĩ đại” đang ban phát cho dân chúng thuộc địa đến cả những nơi heo hút hoang dã nhất... 
 

Thông tin cá nhân: (VanDanViet)   
Tác giả: Đạo diễn điện ảnh  Nguyễn Anh Tuấn  
Bút danh: Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
Bút danh khác  Nguyễn Yên Thế
Địa chỉ: Phố Thái Hà, Hà Nội   
ĐT: 0912174947   
Email: anhtuan.daodien4@gmail.com    
_____    
  
                          Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
  
NHÀ SỬ HỌC VÀ VIÊN CÔNG SỨ 
 
    Trước khi lên tới chốn "rừng thiêng nước độc” này, ngài tân chánh sứ Cút-xô (Cousseaux) đã nuôi những dự định hết sức hấp dẫn phù hợp với "tinh thần khoa học”’ và lòng ham mê những điều mới lạ của ngài, dĩ nhiên là cũng phải phù hợp với tinh thần "khai hóa” của "nước mẹ Pháp vĩ đại” đang ban phát cho dân chúng thuộc địa đến cả những nơi heo hút hoang dã nhất...
    Vừa chân ướt chân ráo đến Sơn La, chưa ngồi ấm chỗ chiếc phô-tơi dành cho ngài trong buồng riêng, chánh sứ đã gọi "con lợn" Ga-bô-ri (ngài gọi viên "sếp" ngục như thế) sau khi đã được nghe rất nhiều chuyện không "sạch sẽ” gì về một vị sĩ quan của nước Pháp quang vinh, cùng những quan chức người Pháp và người Việt tới tòa sứ để ngài huấn thị. Trong cuộc xã giao "lịch sử" đó, ngài chánh sứ mới đã gây được một ấn tượng đặc biệt trong lòng người. Thay thế cho một đít-cua hùng hồn bằng tiếng mẹ đẻ, ngài đã tuôn ra hàng tràng câu tiếng Việt có đầy đủ các thành phần chủ ngữ, vị ngữ, trạng ngữ, làm người nghe bực bội và mệt mỏi hơn là thích thú và khâm phục. Tuy nhiên, cái ấn tượng mạnh mẽ về tính sùng bái khoa học ngôn ngữ lẫn phong cách mẫu mực của một nhà thuộc địa đã choán hết tâm trí của những người được ngài chánh sứ tiếp chuyện. Hơn nữa, ngài cũng không quan tâm đến phản ứng của người nghe bằng chính cái tâm trạng bị kích động của ngài. Ngài liên tưởng tới nhà truyền giáo Pháp La Phít-tơ ở thế kỷ XVIII đã từng nghiên cứu về người Anh-điêng (l) ở Bắc Mỹ. Ngài thầm so sánh mình với Brô-ni-slap Ma-li-nôp-xki (2) và nghĩ rằng chính cái trường phái dân tộc học mà ông ta khởi xướng ra trong những năm hai mươi của thế kỉ này, hiện giờ chính ngài đang đổ mồ hôi ra để thực nghiệm và bổ sung cho hoàn chỉnh. Trong những nhà khoa học thực dân châu Âu cận đại và hiện đại, có mấy ai giàu lòng dũng cảm và tinh thần thực tiễn như ngài. Bọn thổ dân ngu dốt ở cái lục địa châu Mỹ, châu Phi và châu Ấ, cả ở đây nữa- dân Anamít hèn hạ- làm sao hiểu nổi tư tưởng cao quí của những người mang sứ mệnh "khai hóa thuộc địa” mà ngài là đại diện?
    Một trong những việc đầu tiên mà quan Cút làm là kiểm tra danh sách tù chính trị cùng những hoạt động của nhà tù. Nhận được từ tên chúa ngục bản danh sách mật, Cút-xô muốn vò nát tập giấy đánh máy khi luồng mắt cú vọ của y đập phải một cái tên ở phần ghi những người mới đến Sơn La cùng năm  với y. "Trần Huy Liệu- số tù vuông B 1573”. Dòng chữ  đè nặng lên kí ức Cút-xô, gợi cho y những cảm xúc trái ngược. À thì ra tục ngữ An-Nam vẫn lưu truyền:  "kẻ cắp gặp bà gìa", "tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa” là như thế này đây! Tính sĩ điện bị tổn thương bấy lâu nay tưởng đã vĩnh viễn chôn vào quá khứ giờ lại đùng đùng trỗi dậy. Nhưng ngay sau đó nó được lắng xuống trong một tình cảm tai quái: chỉ cần nghĩ đến trả thù là y cũng được khoái trá và thỏa mãn. Trong đời chinh chiến, Cút-xô ít khi hồi hộp, nhưng bây giờ y phải hồi hộp. Y sắp phải đối đầu với một đối thủ lợi hại. Nhạy cảm đặc biệt của một tên mật thám cáo già đã đánh hơi được tính chất quan trọng và mức độ gay gắt của cuộc đụng độ sắp tới giữa y và kẻ thù riêng của y.
    Chính tù nhân R 573 cách đây không lâu đã "chơi” y một vố khá đau. Dạo đó Cút-xô làm giám đốc sở địa chính Bắc Kì. Nghiên cứu chính sách thuộc địa của các vị toàn quyền Đông Dương- từ Pôn Đu-me (Paul Doumer) cho tới Bơ-rê–vi-ê (Brévié) , tự cho mình có một bộ óc cách tân táo bạo, Cút đã có những ý kiến phê phán tinh vi. Trước khi Bơ-rê-vi-ê sang làm toàn quyền Đông Dương, thuế thân của mỗi dân đinh ở Việt Nam nhất loạt là 2đ5 một người không kể phụ đảm. Sang Đông Dương, Bơ-rê-vi-ê bãi bỏ chế độ đó và thay vào một chế độ thuế thân có nhiều bậc khác nhau: người dân đinh không có ruộng mỗi năm buộc phải đóng mỗi năm 1 đồng, người có vài thước đất trở lên phải đóng 2đ5, rồi đến những loại thuế thân 7 đồng, 40 đồng một năm. Cút-xô phát hiện ngay ra tính chất "công bằng phi lí" trong chính sách thuế khoá của bậc bề trên - một người theo y mới chỉ có đầu óc chính trị chứ chưa có đầu óc kinh tế. Lợi dụng tính không khí ôn hòa của tình thế lúc bấy giờ, muốn bắn một phát súng trúng nhiều đích, Cút-xô với cương vị giám đốc sở địa chính Bắc Kì đã đưa ra một chủ trương rất hấp dẫn.Y muốn mị dân thuộc địa và gây tiếng tăm ở chính quốc, và biết đâu những lực lượng cánh tả sẽ tôn y lên làm nhà cách tân táo bạo của thế kỉ hai mươi, tên tuổi y sẽ được đưa lên những đòng "tít" lớn của báo chí phương Tây. Nhưng cái chính yếu của vấn đề thì y không dám thừa nhận ngay với chính bản thân (nó trái ngược với cái tinh thần "khoa học” và táo bạo của y) - tức là chủ trương này nếu được thực hiện, y sẽ thu thêm lợi cho quỹ nhà nước thực dân hàng triệu đồng - và dĩ nhiên là nhà băng Đông Dương lẫn những nhà băng lớn ở Pari, Thụy Sĩ cũng sẽ không hẹp hòi gì mà không nhận thêm từ túi y những khoản tiền lớn bù đắp cho những năm tháng lặn lộn vất vả ở một xứ sở xa xôi... Cút chủ trương thế này: đem ruộng đất các làng xã chia đều cho nông dân, như vậy, mỗi dân đinh sẽ có một vài chục mét vuông ruộng hay vài trăm mét vuông ruộng. Hạng thuế thân 1 đồng sẽ không còn nữa và chí ít mỗi dân đinh một năm sẽ phải nộp chính quyền là 2đ5 . Y không mất gì. Chính phủ Pháp và bộ máy cai trị thuộc địa giờ đây cũng chẳng mất gì. Hơn thế, y sẽ phá vỡ được cả một tập quán lâu đời của công xã nông thôn Việt Nam như một dấu hiệu đáng buồn của một xã hội thiếu văn minh! Những người cố nông Việt Nam không mảnh đất cắm dùi từ bao đời nay đã được một lối thoát bé nhỏ, trên những mảnh ruộng công mà họ gọi là ruộng "quan điền” này, sau khi đã bị địa chủ bóc lột đến xơ xác. Dù sao, cầy cấy trên mảnh ruộng công và tuân theo một hình thức luật lệ làng xã mà cả đến vua chúa cũng phải tôn trọng, họ được cái vỏ khá vững chắc của một tập quán bảo vệ phần nào. Sản phẩm họ làm ra trên mảnh đất ấy tuy không được "bát cơm đá lớn quan tiền trao tay" như họ từng mong ước, nhưng cũng không đến nỗi để họ phải dứt từng khúc ruột khi nhìn thấy chúng chảy như trút vào kho của bọn địa chủ. Nếu ruộng công chia ra thì có khác gì một miếng mồi béo bở cho những tên có "máu mặt” ở làng xã! Đến được tay người cày thì có lẽ chỉ còn xương xẩu, rồi ngày một ngày hai cũng tuột khỏi tay những người đáng lẽ phải là chủ nhân thực sự của ruộng đất, vì nợ nần thuế khóa. Trong lúc đó thì định mức thuế thân mới sẽ rơi xuống đầu người dân nghèo như một định mệnh khủng khiếp...
    Phải tưởng tượng được sự hí hửng của viên giám đốc địa chính thì mới hiểu được sự điên khùng của y khi đọc một bài báo đã công khai đập thẳng vào cái dã tâm khoác vỏ hào nhoáng mà y chưa kịp đem ra thực hiện. Y căm tức cái thời kì dân chủ chó má làm cho những tên cộng sản cũng dám ngang nhiên chửi bới một người có vai vế trong hàng quan chức Pháp như hắn ở ngay cái đất thuộc địa này. Nhưng lịch sử nước Pháp là lịch sử chuyên chế- y nghĩ như vậy và lập tức gọi têlêphôn thẳng về trụ sờ báo Đời nay, lúc bấy giờ đương kim chủ bút là Trần Huy Liệu, một nhà báo đã nổi tiếng từ Nam Kì tới Bắc Kì. Trịch thượng và lạnh lùng, Cút-xô cố giải cái giọng nói chứa đầy tiếng sủa bên trong: "Thưa ngài chủ bút nhật báo Đời Nay, tôi là một độc giả đã hân hạnh được đọc một tiểu luận tân văn của ngài đăng trên quý báo, phê phán một chủ trương cấp tiến mà tác giả chủ trương đó là tôi, vâng, là tôi- y nhấn mạnh- Với một thiện ý cao cả đối với đồng bào của ngài, với một tinh thần khoa học tôi rất hoan nghênh lòng dũng cảm của ngài, một kí giả trung thực. Tôi rất mong ngài đến gặp tôi tại văn phòng Tòa địa chính Bắc Kì, vào lúc mười bốn giờ đúng chiều nay". Nhưng y cũng lập tức được nghe một giọng nói bình thản và đượm vẻ khiêu khích từ bên kia dây nói:
    - Thưa ngài giám đốc địa chính, nếu như ngài đã tự cho là một độc giả của báo, thì yêu cầu ngài hãy đến tòa báo chúng tôi để thảo luận những vấn đề ngài còn thắc mắc. Vì điều kiện thời gian, chúng tôi không thể đến gặp từng độc giả được. Mong ngài thứ lỗi.
    Cút-xô cố giữ lịch sự:
    - Tôi là một quan chức Pháp, tôi không thể đến tòa báo của người cộng sản Việt Nam. Mời ông đến nhà riêng của tôi vậy.
    - Nếu một quan chức Pháp như ông không thể đến chỗ những người cộng sản Việt Nam, thì tôi, một người cộng sản lại không thể đến nhà một quan chức Pháp.
    Cút-xô muốn bóp nát ống nghe trong tay. Cơn giận dữ làm y tím mặt...
    Vậy mà không ngờ bây giờ kẻ thù riêng lại nằm gọn trong tay y. Con quỉ báo thù ngóc cổ đậy và phun phì phì, đốt cháy lòng dạ y. Vớ vội cái ba- toong nạm bạc treo trên tường, Cút-xô rảo cẳng bước tới nhà tù.
    Trần Huy Liệu được gác ngục gọi ra gặp công sứ. Ông đeo kính đen vì đau mắt, đi đôi guốc mộc cao lênh khênh, chiếc áo tù màu cháo lòng: trang phục đó cộng với dáng gầy, nước da đen của ông gây cho Cút-xô ngay từ đầu một cảm giác vừa khó chịu, vừa thất vọng. Quên cả thói quen chào hỏi lịch sự, vừa nhìn thấy Trần Huy Liệu, y chống ba toong gật gù:
    - À thì ra đây là chủ bút báo Đời Nay. Thế nào, ông lại ở đây à, sự đời lắm tình cờ thật.
    Trần Huy Liệu ném vào mặt tên công sứ:
    - Vâng, tôi đây, chủ bút báo Đời Nay.
    Cút xô ngoáy ba toong và cười khầy:
    - Kể ra đời làm báo của ông cũng nay đây mai đó nhỉ. Ít người được lịch lãm như ông. Tôi cũng phải ghen với ông đấy, ông Trần Huy Liệu ạ- Y nhấn mạnh ba chữ Trần Huy Liệu.
    - Tôi cũng vậy, thưa ngài chánh sứ. Tôi cũng ghen tị với ngài bởi cho đến bây giờ ngài vẫn được lận đận đến chốn này để đo đất cho riêng ngài. Ngài quả là người trung thành với nghề nghiệp đấy- Trần Huy Liệu hơi nhếch mép. 
    - Ông Trần Huy Liệu, ông không nên khiêu khích làm gì. Hiện giờ ông là khách của tôi.
    - Ấy, đâu dám, ông đến thăm tôi kia mà.
    - Thôi được, tôi đến đây để báo trước với ông rằng: tôi và ông còn món nợ với nhau cần thanh toán. Chắc giờ ông vẫn sẵn sàng tiếp độc giả của ông chứ?
    - Vâng, đó là điều chắc chắn, thưa ngài chánh sứ. Tôi sẵn lòng hầu ngài, bất cứ lúc nào ngài muốn.
    Một tia mỉa mai phóng ra qua cặp kính đen. Trần Huy Liệu quay người bước vào buồng giam.
    Sáng hôm sau, trong giờ điểm danh, viên giám binh Pháp trại lính khố xanh lệnh cho đội Miên áp giải chính trị phạm đeo số vuông Trần Huy Liệu tới trình diện công sứ. Đội Miên đến trại giam, đưa giấy xuất tù của người chúa ngục cho người gác. Đây là lần thứ hai đội Miên được giao công việc "ngoại thành”, coi kho quân trang. Do cần cù chịu khó và ít mắc lỗi lầm, năm 1939 anh đã được thăng lên đội nhất... Anh đi sau người tù nhỏ bé, mảnh khảnh, và tương phản với cái oai phong bệ vệ của người đội là những ý nghĩ xao động thầm kín. Linh tính của một người thanh niên dân tộc trót mặc bộ đồ khố xanh vẫn còn nhiều lương thiện giúp anh đoán được những gì ghê gớm sẽ đổ xuống người tù này. Anh đã được nghe nhiều chuyện về viên công sứ mới đổi lên. Sự khát máu cũng như những "chiến công” của y người ta đồn đại như những truyền thuyết về ma quỉ. Người tù kia liệu có thể chịu được nổi cuộc đối mặt này không? Lòng trắc ẩn pha chút xót xa tội nghiệp cho người tù chợt dấy lên. Đội Miên đã từng đọc nhiều sách báo tiến bộ hồi Mặt trận Dân chủ. Nhưng những đống sách báo ngồn ngộn chỉ làm cho cái đầu óc vốn là học sinh tiểu học của anh thêm rối rắm bao vấn đề xa lạ và khó hiểu. Những biến động lớn của thời cuộc chỉ đến với anh nơi rừng rú này quanh những trang báo Đời Nay, Đông Pháp, Le Peuple (Dân chúng), Le Travail (Lao động), v.v, thông qua một nhận thức chính trị mở hồ đã bị nhồi nhét bao quan điểm thực dân. Anh cũng nghĩ về hai chữ cộng sản như mọi người vẫn nghĩ về những điều thời thượng khác, có xen lẫn hoài nghi đối với sự bôi bác của bọn bồi bút hay ở miệng những thượng cấp của anh. Và đây, người tù nằm trong tầm một qua thụi của anh kia là một "chính trị phạm nguy hiểm" - có gì là đặc biệt? Đôi guốc mộc ngất ngưởng, bộ quần ảo trắng ngả màu vàng đục, cái đầu tù cạm nham nhở, mảnh số tù vuông nhức nhối đập thẳng vào mắt, tất cả mọi thứ đó trong hầu hết mọi trường hợp đối với anh đều gợi lòng thương hại nhiều hơn là căm ghét hay bất cứ một thứ tình cảm nào khác. Nhưng dội Miên không ngờ rằng chính người tù đi trước anh vài bước lúc này lại là người sẽ cứu anh thoát khỏi cái vực thẳm mà anh đang chớm chân tới, sẽ mãi mãi đi vào trong tâm khảm anh...
    Tòa sứ được xây ngất ngưởng trên mỏm đồi, cách nhà tù không xa. Càng gần tới tòa sứ, đội Miền càng hồi hộp. Anh cũng không hiểu rõ mình chờ đợi cái gì- cơn thịnh nộ của tên công sứ, số phận của người tù hay số phận của chính anh?
    Phòng khách của công sứ Cút-xô hiện ra. Một chiếc bàn dài phủ nỉ xanh xám ở giữa, các cạnh bàn được đánh véc-ni tăm-pông bóng loáng. Cút-xô đứng tựa thành cửa sổ, y mặc chiếc áo vét-tông trắng, quần dạ màu xám, thắt cà-vạt màu nước biển.
    Đội Miên dập gót chào theo đúng qui định:
    - Thưa chánh sứ, tôi đội Miên có mặt theo lệnh ngài.
    Cút-xô vồn vã giơ cả hai tay:
    - Ô bông-giua mơ-xi-ơ (3) Trần Huy Liệu! Mời ông vào và ngồi xuống đây- Y tự tay kéo ghế và dường như để cho đối thủ không kịp trở tay trong sự ồn ào, y tiếp thêm- Vậy là hôm nay chủ bút Đời Nay phải đến tòa sứ chúng tôi.
    - Tôi là tù Trần Huy Liệu đến gặp công sứ Sơn La- Trần Huy Liệu dằn từng tiếng.
    - Ấy ông Trần! Ở đây chúng ta xin xóa bỏ mọi ranh giới, mọi hằn thù. Tôi rất trọng những người có tài năng và tâm huyết như ông. Nếu ông Ga-bô-ri lỗ mãng và bọn lính tráng có xúc phạm đến ông, mong ông rộng lượng đối với họ. Họ là những người ít văn hóa. Có gì, ông cứ đề nghị thẳng với tôi.
    - Xin cảm ơn ông. Xưa nay tôi vẫn ưa những người biết lẽ phải và công bằng. Vậy xin hỏi thẳng: ông cho mời tôi đến đây để làm gì?
    Trần Huy Liệu vốn là người trầm tĩnh, nhưng ông đã thấy nóng ruột và muốn chấm dứt càng sớm càng tốt cái trò đấu trí vô bổ sắp diễn ra.
    Cút-xô xoa tay tự mãn:
    - Hôm nay tôi với ông sẽ tranh luận với nhau về bài báo của ông dạo nọ, đăng trên tờ báo của ông.
    - Vâng, nếu như ông cho phép nhà báoTrần Huy Liệu nói chuyện với độc giả Cút-xô...
    Cút xô cười ha hả.
    - Tôi vẫn nghe người ta nói rằng ông là một chính khách khôn ngoan. Tiếng đồn quả không ngoa. Vâng, tôi xin chiều ý ông. Tôi sẽ cởi áo công sứ để tiếp chuyện với ông. 
    Trong cử chỉ và giọng nói của tên thực dân có một cái gì mềm mại uyển chuyển, nhún nhường. Cút-xô buông mình trong những cảm giác của một con báo vồ được mồi, trước khi dự bữa tiệc ngon lành phải đùa dỡn con vật khốn khổ sa vào tròng đến mệt lử mới thôi. Bằng sự lọc lõi, ngạo mạn, bằng quyền lực, hiển nhiên là y có thể ngấu nghiến ngay lập tức kẻ thù riêng, bất cứ lúc nào muốn. Khoái cảm dâng đầy lồng ngực, Cút-xô cố kéo dài những giây phút đó. Y chắp tay đi đi lại lại trong phòng, nhấm nháp những ý nghĩ sắp sửa tuôn ra, để bẻ gãy một tư tưởng, đè bẹp một tinh thần có danh vọng trong hàng ngũ đối phương. Y chẳng cần ước lượng sức nặng của những điều sẽ nói. Thậm chí Cút-xô thấy rằng đây là lúc chứng tỏ cho mọi người- và cho chính bản thân y nữa- rằng y không phải là một kẻ keo kiệt những tình cảm chân thành. Vì thế, y nói rất du dương, bóng bẩy, như bộc bạch tâm sự:
    - Ông thấy đấy, ông Trần ạ, tôi là một người yêu đời và lo đời thái quá, đến nỗi mọi người phải hiểu lầm tôi.
    - Riêng tôi thì không hiểu lầm ông chút nào cả!
    Trần Huy Liệu cắt ngang. Nhưng cảm xúc của Cút-xô không hề giảm bớt.
    - Sao, ông Trần, đúng dạo đó ông đã hiểu lầm tôi rồi đấy. Tôi xin nói để ông rõ: bây giờ tôi cũng là một người cộng sản Pháp, tôi vốn yêu thích những tư tưởng cộng sản- Y xòe hai bàn tay chuối mắn và lông lá ra như để phân trần- ông là một người cộng sản Việt Nam. Chúng ta cùng là cộng sản.
    Cút-xô đã nhiều lần vung ba-toong tới khắp các khu trại giam để thuyết phục anh em tù chính trị tin rằng y là một người cộng sản, và làm điều đó một cách đầy cảm hứng y hệt lúc chứng minh cho người tù rằng: ăn ớt cay có thể chống lại bệnh sốt rét và cho một nắm ớt vào mồm nhai nhồm nhoàm... Trần Huy Liệu đập bàn đứng dậy, quắc mắt:
    - Ông là một chính khách thực dân! Ông đừng bôi nhọ những người cộng sản Pháp. Ông không có một tư cách nào để tự nhận đứng trong hàng ngũ của họ!
    - Ấy, ngồi xuống ông Trần. Đừng nóng, đừng nóng vội ông- Cút-xô có thói quen ấn người khác đang nóng ngồi xuống bằng sự nhã nhặn đặc biệt của y. Nhờ vậy, một người đã đang nóng tới đâu khi ngồi xuống, mọi ngọn lửa giận dữ sẽ có cơ bị dập tắt- Tôi cần khẳng định với ông một điều rằng: Tôi là một người cộng sản. Người cộng sản Tây Âu chúng tôi có những điều khác với các ông. Dĩ nhiên. Nhưng tôi đã từng nghiên cứu Mác. Vì thế chủ trương cải cách của tôi trên đất nước này là phù hợp với tiến trình lịch sử. Ông nghĩ lại mà xem?
    Trần Huy Liệu nhìn y, cái nhìn đầy khinh bỉ.
    - Tôi cũng phải bật cười, ngài chánh sứ ạ. Không hiểu ông đã có những ý nghĩ kì quặc đó từ bao giờ. Chắc ông còn cho rằng ông là một người cộng sản lập dị và đã mang cái nhãn cộng sản dán lên lá cờ ba sọc của nước Pháp thực dân, vì đã "hạ cố" đi theo một đội quân viễn chinh xâm lược thuộc địa?
    - Sự đời nhiều khi lạ lùng và trái ngược thế đấy. Nhưng dù ở cương vị nào, tôi cũng không quên mình  là một người cộng sản.
    - Này ông Cút-xô, ông tưởng rằng thuyết phục được chúng tôi một điều hết sức ngây ngô như vậy, ông sẽ bắt chúng tôi phải qụi lụy, xin xỏ ông? Xin thưa với ông, điều đó đối lập với cái mà ông gọi là tư tưởng cộng sản!
    - Xin lỗi ông Trần. Tôi thấy những bậc tiền bối của ông sáng suốt hơn ông nhiều, khi họ đã nêu cao ý chí đề huề Pháp- Việt. Huống chi, tôi với ông lại là những đồng chí không may mắn của nhau.
    Một thoáng giễu cợt trên cặp mắt nhăn nheo hơi nhíu lại của tên công sứ quỉ quyệt.
    - Ông không có quyền xúc phạm đến cả những sai lầm của họ. Các ông, ngay cả đến thống chế Pháp nữa cũng không xứng đáng nói về những bậc tiền bối của chúng tôi!
    Tên thực dân đã động đến phần sâu thẳm nhất trong lòng Trần Huy Liệu. Ông xuất thân từ một gia đình nho học. Cụ tú Trần Huy Trình, thân sinh ra ông là một nhà nho "bất đắc chí” đã để nhiều thời gian dạy ông chữ Hán. Và cũng giống như cụ tú thân sinh, nuôi chí hướng trong mớ giáo lí Khổng - Mạnh, ông cũng không quên được cái thân phận nhục nhã của một người dân mất nước. Trong trái tim ông từ thuở tóc trái đào đã mang dòng máu của thủ khoa Huân, Nguyễn Cao, Nguyễn Quang Bích... Đã mấy thế hệ rồi, những người Việt nối tiếp nhau làm cho đội quân xâm lược Pháp chưa một phút nào yên trên mảnh đất này. Cách mạng Việt Nam từ thời kỳ cận đại chuyển sang thời kỳ hiện đại, cho tới hôm nay đã trải qua những chặng đường đầy máu và lửa. Bản thân ông cũng đã bị lưu đầy hết khám lớn Sài Gòn tới Côn Lôn; và ông đã từ một người Hán học, một nhà nho đọc "Tân thư” trở thành một chiến sĩ cách mạng dày dạn. Những năm tháng hoạt động và tù đầy đã in lên vầng trán của ông. Để đối địch với một kẻ ghê  gớm như Cút-xô, ngoài sự từng trải lão luyện của một cán bộ cách mạng, ông còn có cái khí tiết của các bậc chí sĩ và nho tướng thuở nào. Trần Huy Liệu rất hiểu ưu thế của mình so với tên quan lại cai trị  thuộc địa đang dương đương tự đắc kia. Những cao trào cách mạng ngày một rộng lớn khắp ba kì, mặt trận chống Phát xít đã hình thành trên phạm vi toàn thế giới. Còn đế quốc Pháp đã lao đầu vào vòng chiến như một con thiêu thân để hòng duy trì địa vị và quyền lợi của một kẻ đã từng làm mưa làm gió ở những thuộc địa vùng Viễn Đông, châu Phi. Nhưng liệu chính phủ quân phiệt độc tài Pê-tanh (Pétain) và đội quân đánh thuê có được nổi một phần mười dũng khí cần thiết của nhà binh trước uy lực của bọn Đức quốc xã và bọn phát xít Phù tang? Trần Huy Liệu cười khẩy... Bấy lâu nay, Trần Huy Liệu có dịp nghiền ngẫm về những sự kiện lịch sử trong và ngoài nước. Ông yêu khoa học lịch sử lắm và dự định khi nào được thanh thản sẽ đi sâu vào nghiên cứu lịch sử một cách có hệ thống. Với năng khiếu tiềm tàng của một sử gia, ông có thể dễ dàng nhìn thấy cách mạng Việt Nam đang bước vào con đường lớn của lịch sử trong sức mạnh không gì ngăn cản nổi… Trần Huy Liệu hơi nghiêng mắt nhìn tới người đội khố xanh đang đứng ở một góc nhà, như ước lượng sức tác động của những điều minh sắp nói. Ít ra ở đây ông cũng có thể tranh thủ thêm được một người bạn đồng minh. Cần hạ uy thế của Cút-xô trước mặt hạ cấp của y. Chất hùng biện trong con người diễn giả và nhà báo của ông đã trỗi dậy. Trần Huy Liệu nhìn thẳng vào viên công sứ đang tái mặt đi vì bị xúc phạm. Ông không thể kìm lòng được nữa.
    - Các ông là những kẻ hậu sinh đáng hổ thẹn của những người Pháp đáng kính thế kỷ trước. Các ông đi "bảo hộ” thuộc địa, nhưng các ông đã làm những gì để giữ gìn thanh danh của nước Pháp? Ông tự cho mình là một người cộng sản,  thật là một sự ngộ nhận kì quặc, nếu không muốn nói là một ảo tưởng điên rồ. Không! Vì sự trong sáng của những người cộng sản thực sự, chúng tôi còn nhìn thấy điều còn lố bịch đáng ghê tởm hơn thế: ông đang lừa bịp mọi người. Phải, đều là một sự lừa bịp trắng trợn, cái "mác" cộng sản lẫn cải cách điền địa!
    Cút-xô cười nhạt.
    - Ông Trần Huy Liệu, tôi cho mời ông đến để cốt được tâm sự với một trí thức có tên tuổi. Ông không nên mạt sát một quan chức như vậy.
    - Tiếc rằng ông chưa được nói chuyện với những người nông dân một chữ bẻ đôi không biết vì chính sách ngu dân của các ông, nhưng lại có thể dạy cả những người tự xưng đại trí thức những điều về đạo lí, về công bằng và bác ái, về sự thật hiển nhiên.
    - Ông bênh vực đồng bào của ông là phải, và tôi tin rằng công cuộc cải cách của tôi sẽ mang lại cơm áo hạnh phúc cho hàng triệu người dân thuộc địa. Lẽ nào một người uyên thâm như ông lại không hiểu tình cảm của những người nông dân đối với ruộng đất dù ở vùng Xanh Giéc-manh hay ở xứ Bắc Kỳ, đâu cũng vậy?
    Giọng Trần Huy Liệu bỗng chứa đầy sự mỉa mai, giễu cợt, ông từ tốn nói như người ta vẫn dạy trẻ con vậy.
    - Chắc một người thông thạo Á Đông như ngài cũng đã biết câu chuyện Thư Công nước Tống nuôi khỉ? Một lần Thư Công muốn hạn chế lương ăn của bọn khỉ, ông mới hỏi những con vật đáng thương thế này: bây giờ ta sẽ cho chúng bay ăn sáng bốn, chiều ba hạt dẻ, chúng bay thấy sao? Bọn khỉ nhao nhao phản đối. Ông ta liền bảo: vậy ta cho chúng bay ăn sáng ba, chiều bốn. Những con khỉ tội nghiệp liền reo lên mừng rỡ... Thật bịp bợm! Nhưng ngay từ những phát ca-nông đầu tiên của chiến hạm các ông nã vào cửa biển Đà Nẵng cho tới nay, người dân Nam Việt đã hiểu rõ những "thiện ý” của một đạo quân xâm lược nhà nghề, chuyên bắn giết, đốt phá và hãm hiếp...
    Ngừng lại một chút để thở, Trần Huy Liệu nói tiếp, mỗi lúc một tăng,, lòng căm giận và khỉnh bỉ đã tràn ngập tâm hồn khảng khái của ông:
    - Hãy mở to mắt ra mà "chiêm ngưỡng” những "thành quả vĩ đại” mà người Pháp ở Đông Dương đã gây ra đối với đất nước và nhân dân Việt nam, nếu ông còn chút lương tri của một con người nó đã giúp ông tự dám cho mình có tư tưởng cộng sản! Ngay trên đống tro tàn và xương máu do các đồng sự của ông và cả chính ông gây ra, ông lại định xây dựng một tòa lâu đài bịp bợm chỉ có thể đánh lừa được những kẻ mê ngủ và được sự thừa nhận của những kẻ đã cam tâm bán rẻ tổ quốc, cúi đầu làm nô lệ?
    Cút-xô đã bị kích động sâu sắc. Y đập bàn:
    - Trần Huy Liệu. Ông là một người không biết điều! Ông phải nể uy tín và sự trân trọng của tôi với ông chứ?
    - Xin lỗi, nếu điều đó làm ông không hài lòng- Trần Huy Liệu cố tình nói theo kiểu câu tiếng Pháp, ông nghiêng đầu tỏ vẻ lịch sự nhạo báng- Nhưng nếu ông cần đến sự vuốt ve và chiều chuộng những thói quen của ông bằng sự uốn gối bợ đỡ, thì ông không nên cho gọi tôi đến đây.
    Cút-xô lại đập bàn. Y giống như một viên chánh án thiếu công minh, phải liên tục tuyên bố lời bác bỏ một cách tuyệt vọng và khổ sở khi người ở vành móng ngựa đang chất vấn lại nhân chứng ép uổng.
    Trần Huy Liệu cũng đập bàn trả lại, kiêu hãnh. Dự kiến của Cút-xô hầu như sụp đổ hoàn toàn. Y lồng lộn. Nhưng biết làm thế nào được! Sự đắc thắng một lần nữa của kẻ thù riêng mà y chôn chặt nỗi uất hận trong lòng thật là hiển nhiên, nhưng cũng thật là vô hình, trước bạo lực của y. Còn sự bất lực của y thì trương phình ra trong một bộ não mệt mỏi, cay cú và điên loạn. Nhưng không thể để kéo dài tình trạng thanh danh của một viên công sứ mới đưa ra bị báng bổ nhiều hơn nữa; không thể kéo dài một sự tự công nhận bi đát lâu hơn nữa. Cút-xô dưa ngón tay trỏ dứ dứ vào Trần Huy Liệu, tưởng chừng hiệu lực của sự đe dọa này phụ thuộc vào tốc độ di động của ngón tay thô bỉ. Một tràng tiếng Pháp như bị nén lại sau cả tiếng đồng hồ mới chọn được thời cơ để xổ ra một cách chối tai.
    - Păng-xê-vu, Trần Huy Liệu, vu-dết-ong pơ-ri-zon-ni-ê ! (4)
    Không hiểu có phải ngài chánh sứ muốn thông qua một thứ ngôn ngữ nào đó để diễn đạt tất cả sự xúc động nội tâm lẫn khuynh hướng của tình thế một cách tế nhị hơn, bớt trơ trẽn đi? Dù sao chăng nữa, ngài vẫn đủ tỉnh táo để nhớ rằng tiếng mẹ đẻ có thể làm tốt nhất công việc nhiều thiện ý này đối với một địch thủ "bản xứ". Như vậy vẫn là đáng qúi hơn cái ngôn ngữ bằng quả đấm quả đá, ít nhất trong lúc này, giữa căn phòng khách sang trọng. Và oái oăm thay, viên công sứ đã vô tình lột tả được cái định mệnh của nhà sử học đối phương!
    - Thôi được- Trần Huy Liệu ngán ngầm xua tay. Tuy vốn tiếng Pháp còn ít ỏi và giống như tất cả những người tự học ngoại ngữ, ông không quen nói, quen nghe tiếng Pháp, nhưng cũng hiểu hết nội dung những lời lẽ vừa thốt ra từ miệng quan công sứ, cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng- ông đã muốn "lấy thịt đè người” thì đành chịu. Theo tôi được biết thì những người Pháp chân chính biết cách cư xử hơn ông nhiều.
    Trong đời, chưa bao giờ Cút bị người nào lăng nhục đến thế, tệ hại hơn lại là một người tù sinh  mệnh nằm trong tay y. Cút gầm lên:
    - Mẹc!...
    Y ghìm ngay được câu chửi tục tĩu chưa xổ hết vì chợt nhớ ra y là một viên công sứ có học cao.
    Trần Huy Liệu từ tốn đứng dậy, không thèm nhìn đối thủ vừa bị ông "điểm huyệt” lần nữa. Ông quay đi, bước ra cửa, qua mặt người đội áp giải đang đứng ngây ra như tượng.
    Người lính khố xanh đeo lon đội nhất sau khi đặt chân trên con đường rải sỏi theo người tù về trại giam vẫn không tin được sự việc vừa xảy ra là đúng như thế. Anh giống như một kẻ vừa bị ném từ trên mây xuống, bỡ ngỡ và lạ lùng, có chút sợ hãi mơ hồ.
    Từ đầu cuộc đối thoại đến giờ, anh đã không thể tự chủ được cảm giác của mình. Anh bị dẫn dắt từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Trong cuộc đời chỉ biết tuân theo những qui định ngặt nghèo của binh lính, những mệnh lệnh quái gở và tàn nhẫn của bọn sĩ quan võ biền Pháp, đội Miên đã dần bị thít chặt ý thức phản kháng. Một ngôi nhà sàn, một người vợ và hai đứa con, những đồng lương mỗi kỳ tút-xê, một tâm hồn hay mơ mộng kết hợp chất thị vị của núi rừng và những khúc tình ca Thái với màn sương lãng mạn của "Tự lực văn đoàn”, "Tiểu thuyết thứ bảy”... tất cả những cái đó đã vô tình buộc anh vào một sự cam phận hầu như tuyệt đối. Nhưng tại sao anh lại cảm thấy nhoi nhói trên đỉnh đầu, bệnh đau đầu từ sáu năm trước đến bây giờ lại trở về hành hạ anh. Đội Miên nhớ lại rõ mồn một... Dạo đó, anh mới đăng lính. Tên giám binh tên là Đơ Noay-ăng được giao nhiệm vụ vẽ bản đồ Sơn La. Miên cùng một số người nữa phải đi theo hắn phục dịch. Anh thường phải mang theo ghế, bàn con, hộp dụng cụ cho hắn. Một hôm đi đo, đang ngắm thước thợ, anh nghe thấy tiếng mấy cô gái Thái đi qua trêu chọc nhau. Vốn tuổi trẻ, anh hơi quay ngang liếc trộm họ. Nhưng không may dây dọi bị lệch. Thế là một trận mưa nắm đấm giáng xuống đầu; anh chỉ biết đau ba bốn quả đầu tiên, sau đó bị tê đi như một cái bị thịt vô tri vô giác. Sau trận đòn ấy, Miên bị nhức buốt tận đỉnh đầu trong suốt mấy năm liền những khi trái gió trở trời. Một lần khác, Miên mang hộp dụng cụ cho hắn, sơ ý để rơi cây bút chì vót nhọn khi đi qua một cái rãnh. Anh nhặt lên mà không xem lại, cho ngay vào hộp. Thằng Pháp này thực sự là một kẻ dã man tới mức điên rồ: Hắn nhìn cây bút chì gẫy đầu kẹp trong hai ngón tay múp míp, đôi mắt tròn xoe vì tức tối, hắn xòe cả bàn tay lông lá to sụ ra chộp một cái khủng khiếp vào bộ ngực anh lính khố xanh - chỗ mà hắn quen làm như vậy đối với đàn bà con gái "bản xứ” (Ngực Miên sau đó tím bầm đến ba tháng trời). Miên liền chạy xuống vườn rau nhà tù ngồi một xó khóc tấm tức. Một người tù số vuông làm rau gần đó bèn buông cuốc, đến gần anh và ân cần hỏi han. Lúc đó, sự sợ hãi và nỗi đau đớn thể xác của anh dần được thay thế bằng một cảm giác nhục nhã.
    Giờ này đội Miên lại cảm thấy nhoi nhói cái cảm giác ấy ở đâu đó trong lòng anh. Anh thấy xót xa cho chính mình, và  hầu như tất cả lòng thương hại cho người tù lúc sớm đã dồn trở về cho anh. Một giọt nước mắt to bất chợt hiện ra trên khóe mắt đục mờ. Và chính khi đó, một nỗi xúc động ấm áp dâng lên chầm chậm giữa ngổn ngang bao tâm trạng của đội Miên. Sao anh lại trở nên đa cảm thế này. Người tù đáng kính kia nếu quay lại nhìn thấy thì thật chẳng hay ho gì. Miên lén đưa ống tay áo có thêu kim tuyến lên quệt vội giọt nước mắt cứ chực lăn ra để vỡ òa giữa tim anh...
    Giây phút đó mau chóng qua đi như một con mưa rừng đầu hạ. Giờ đây đội Miên bình thản hơn để ngắm nhìn người tù với một thái độ trân trọng, vì nể- cái vì nể gần giống như đối với tên giám binh Mi-la-ni lúc hắn khoe đã từng đấu đá và kiện cả công sứ Hải Dương tận phủ thống sứ Bắc Kỳ, nhưng lại không xen một chút sợ sệt cố hữu của một người lính đối với thượng cấp. Và lòng trân trọng vì nể đó cứ toát ra một niềm vui trìu mến kì lạ, quấn quít quanh chiếc áo tù sạch sẽ, trắng mộc mạc- như một cái gì thật gần gũi và cũng thật cao cả.
    Trần Huy Liệu bước xuống ca-sô và đi tới cửa xà- lim dành riêng cho ông. Người cai gác kéo chốt sắt ở cửa nghe rờn rợn. Trần Huy Liệu quay lại. Dường thấy rõ cả đôi mắt ông đang nheo cười sau cặp kính đen, trong bóng tôi hầm ngầm mờ ảo.
    - Thế nào, ông đội, ông thấy buổi gặp gỡ vừa rồi thế nào?- Đội Miên chưa kịp trả lời, ông đã hỏi tiếp- ông không nói được nhiều tiếng Kinh à?
    Đội Miên chỉ gật đầu lấy lệ, ngượng nghịu. Người tù lập tức bị đẩy vào căn buồng giam tối mịt. Cánh cửa gỗ nghiến nặng nề sập lại. Khóa sắt loảng xoảng.
    Khi đội Miên bước lên khỏi hầm ngầm xà-lim, nắng tháng ba đã rọi trên đỉnh đầu. Mùa xuân miền Tây đang độ chớm gió Lào, giữa xuân mà nắng gay gắt tựa mùa hè. Những dải núi trập trùng đang tràn ngập trong một biển nắng lóa trước mặt cổng trại lớn. Nắng chói chang như sắp làm bốc cháy cả những bức tường đá xám xịt và nham nhở rêu đen.
    Nếu lúc đó đứng trên một ngọn núi khác nhìn sang, cả khu nhà tù giống như một con quái vật khổng lồ đang hấp hối nằm phủ phục giữa sa mạc lửa.  
Nguyễn Anh Tuấn 
(Đạo diễn Điện ảnh) 
----  
(l) Tên gọi chung của những người bộ lạc da đỏ ở châu Mỹ 
(2) Nhà dân tộc học người Ba Lan, đề xướng ra trường phái chức năng của dân tộc học tư sản hết sức phản động.
(3) Lời chào buổi sáng - ngài, ông
(4) Trần Huy Liệu, anh hãy nên nhớ rằng anh là một tên tù!
----   
Nguyễn Anh Tuấn  
© Tác giả giữ bản quyền.  
Cập nhật lại lần 2- ngày 11/05/2015  
Cập nhật lại lần 1 ngày 10/09/2012   
Cập nhật theo nguyên bản của tác giả gởi từ Hà Nội ngày 10/09/2012   
Xin Vui Lòng Ghi Rõ nguồn VanDanViet Khi Trích Đăng Lại.  
_______________________________________________    
   
Một số phận kỳ lạ - Truyện ngắn lịch sử của Nguyễn Anh Tuấn (ĐDĐA)
Thứ hai - 13/08/2012 20:54
Lời của người biên tập: Tô Hiệu- người Bí thư Thành ủy đầu tiên của Hải Phòng, cùng với những đồng chí của ông trong giai đoạn tiền Khởi Nghĩa đã bộc lộ những phẩm chất tinh thần cao quý giữa hiểm nguy chết chóc, đã nêu cao tấm gương sáng chói của "Tính kỷ luật cao độ, sự tôn trọng nhân dân, thái độ bất khuất cương trực trước mọi kẻ quyền lực hống hách, lòng thương người và sự giúp đỡ mọi người vô điều kiện, những bộ quần áo tàng được giặt giũ sạch sẽ và vá víu cẩn thận, sự thông thạo và ngăn nắp trong mọi công việc lao động… tất cả những cái đó đã được truyền tụng trong dân chúng như những truyền thuyết đẹp đẽ nhất của họ, đã sưởi ấm và rọi sáng cho biết bao số phận u tối, bất hạnh…" (Truyện "Một số phận kỳ lạ"). Vẻ đẹp Tâm hồn và Nhân cách của những nhà Cách Mạng Tiền bối lại càng trở nên có ý nghĩa đặc biệt đối với hôm nay, khi mà bóng đen hắc ám bao phủ vài khoảng trời của xã hội mới có khi lại xuất phát bởi không ít người đang thay mặt Nhân Dân để "cầm cân nảy mực" xã hội... Nhưng toàn thể Nhân dân & Cán bộ Thành phố Hải Phòng (còn được gọi là "Thành Tô", Thành phố Tô Hiệu) - không vì một số kẻ Sâu Mọt trong hàng ngũ công quyền mà mất đi niềm tự hào cao quý về những Người Con Chân Chính của mình cả trước kia lẫn hiện tại! Xin được trân trọng giới thiệu thiên truyện lịch sử viết về Tô Hiệu này- như một sự đóng góp nhỏ bé vào công cuộc chỉnh đốn Đảng theo tinh thần Nghị quyết TW IV đề ra! 
 

Thông tin cá nhân: (VanDanViet)   
Tác giả: Đạo diễn điện ảnh  Nguyễn Anh Tuấn  
Bút danh: Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
Bút danh khác  Nguyễn Yên Thế
Địa chỉ: Phố Thái Hà, Hà Nội   
ĐT: 0912174947   
Email: anhtuan.daodien4@gmail.com   
_____    
  
                          Mai An Nguyễn Anh Tuấn   
  
MỘT SỐ PHẬN KỲ LẠ 
    (CÂY ĐÀO CỦA NGƯỜI TÙ ÁO SẠCH)  
  
    "Chợt một giấc mơ lạ lùng đến với anh: có nhiều người cầm dao dựa, dao quắm đang mím môi mím lợi dang tay chặt cây đào của anh! Một dòng máu tươi vọt ra cùng tiếng rên rỉ thương tâm làm anh lạnh toát người. Anh thét to lên một tiếng, chạy lại gần, thì thấy trong số những kẻ đó, bên cạnh tên công sứ Cút-xô, tên chúa ngục Ga-bô-ri, tên cai khố xanh, lạ chưa, có cả một vài người đồng chí thân yêu của anh!..." 
 
*
    Thị xã Sơn La buồn tẻ lại vào đêm. Trên ngọn đồi Khau Cả, khu nhà tù và khu trại lính khố xanh yên ắng đến rùng rợn.
    Mõ cầm canh ba tiếng đều đặn, cứ mười lăm phút một, từ chòi canh này qua chòi canh khác theo lối dây chuyền. Mõ ngắn, mõ dài, kẻng dài, kẻng ngắn. Âm thanh khác nhau, nhưng vẫn tạo nên một sự đơn điệu tẻ ngắt. Thỉnh thoảng trên những đường rải sỏi ở bên trong và bên ngoài khu nhà tù lại có tiếng giày đinh lạo xạo. Đó là những người trực tuần do trại lính khố xanh cử ra hay một người phó quản đi kiểm tra các chòi canh (một loại lô cốt có lỗ châu mai), kho bạc, dinh thống sứ v.v. Họ xách đèn bão đi bất thần. Liệu hồn những anh lính của một tốp canh nào đó ngủ gật. Mỗi ngày có vài ba tốp canh, mỗi tốp khoảng mười hai người trở lên có một đội hay cai đứng đầu, lúc sáu giờ tối thổi kèn tập hợp trước trại lính khố xanh để đi đổi gác. Mỗi tốp canh như thế lại chia ra thành bốn nhóm nhỏ, mỗi nhóm ba người thay phiên canh gác bốn lần trong một ngày tại các chòi canh. Tại những nơi quan trọng, ngoài các chòi canh còn có đồn canh- ở đó đặt bàn giấy của gác-điêng.
    Đêm nay, cũng như mọi đêm, không có quy định trước về giờ giấc, bước chân của người đốc canh lại lạo xạo, lạo xạo trên đường rải sỏi.
    - Ách-tơ-la! Ki-vi? (Ai, đứng lại)
    Một người lính ở một chòi canh kêu lên. Lập tức có tiếng trả lời cụt lủn:
    - Rông! (Đội tuần)
    Sau đó là những câu trao đổi ngắn gọn về mật hiệu. Rồi bước chân đốc canh đi đến các chòi canh khác. Lại những câu ngắn vang lên. Sau khi hết các chòi canh của khu nhà tù, đội trực tuần lại quay về cổng lớn. Người lính canh ở cổng lớn quay về phía đồn canh nằm trong nhà tù, gọi to:
    - Sếp đơ pốt! Vơ-nê rơ-con-net (sếp bốt, hãy đến tiếp nhận)
    Chỉ một lát sau, có tiếng mở khóa loảng xoảng: gác-điêng đã ra, đưa đội trực tuần vào ghi nhận trong sổ kiểm tra về tình hình canh gác của tốp canh đêm đó.
    Trong khu nhà tù có một cái "cu-loa” (đường bao quanh) hẹp nằm giữa bức tường bao ngoài và những khu trại giam bên trong. "Cu-loa” này cũng rải sỏi. Đôi khi, đội tuần tra cũng đi một lượt khắp "cu-loa”. 
    Trong cái "cu-loa” của những bước tuần tra đơn điệu ấy, ít ai chú ý đến một ngách riêng biệt, gần chỗ ngoặt, ăn sâu vào tường bên trong của nhà tù. Đó là một cái buồng giam nhỏ hình tam giác, sàn xi-măng, có một cửa sổ chấn song sắt hình bán nguyệt và cửa ra vào bằng sắt. Nó tách biệt với tất cả các khu buồng, trại giam khác bởi một bức tường xây bằng gạch và đá đồng thời cách biệt hẳn với bên ngoài qua một mét đường "cu-loa” tiếp giáp với bức tường chắn bằng đá hộc vây quanh cả khu nhà tù. Đây là nơi trước kia dùng để tạm xác chết tù nhân. Ngay cạnh buồng giam đó là cửa sau của hai hố xí ăn vào bên trong. Và, một cây đào đang tuổi lớn mọc từ kẽ nứt của chân tường, những cành lá non tơ của nó xòe ngang ngực một người tầm thước. Những người tù mỗi sáng tập hợp điểm danh trước cổng doanh trại lớn để đi làm cỏ-vê (công việc khổ sai nặng nhọc) nhìn sang trái, thấy cây đào lớn từ bao giờ vẫn thường ngạc nhiên và thầm trao đổi với nhau về sự sống của nó. Một cây đào mọc dưới chân tường đá, lại ở trên đường tuần hàng ngày của cai, đội hay những người đốc canh thật không dễ dàng gì. Chỉ cần một sự ngứa mắt nào đó là a-lê-hấp! cây đào sẽ đi tong. Nhưng điều đó cuối cùng cũng không thể xảy ra. Khi có tên cai khố xanh ton hót lên Tòa Sứ tin tức giật gân này, anh em tù chính trị được thông báo ngay lập tức. Và trước khi Công sứ kịp nổi giận, Ban đối ngoại của Ủy ban hàng trại Chi bộ đã cử người đến Tòa Sứ tuyên bố cho y biết: Nếu như tính mạng của cây đào không được đảm bảo, toàn bộ anh em sẽ đình công- có nghĩa là tất cả những công việc nặng nhọc trong và ngoài nhà tù như xe nước, làm gạch, chăm vườn rau, giặt giũ cho gia đình công sứ, dọn chuồng ngựa, v.v, sẽ bị ngừng trệ vô thời hạn. Sau đó không thấy động tĩnh gì cả. Hình như rồi cả tên cai xấu bụng kia cũng nhắm mắt làm ngơ, hay quen với sự có mặt của cây đào. Một cây đào mọc ở đấy thì có ảnh hưởng gì đến lối đi, đến sự an toàn của bức tường kiên cố? Hơn nữa, trong số lính khố xanh có những kẻ mê tín rỉ tai nhau: cây đào này hình như là hiện thân của một vị thần rừng nào đó, chớ nên động vào!
    Cây đào cứ thế lớn dần, vững chãi, với tất cả bản tính tự nhiên và vẻ đẹp mà rừng núi đã ban cho nó. Nhưng đúng cái lúc cây đào bước vào thời kỳ sung sức, người sống gần gũi nhất với nó lại lâm vào một cảnh ngộ hoàn toàn trái ngược. Trong gian tối hình tam giác, người Bí thư chi bộ trẻ tuổi đã yếu lắm rồi. Anh không còn đủ sức lê ra tới cây đào. Những trận ho đột ngột và dữ dội kéo dài như ném quật cái thân hình còm cõi của anh xuống sàn xi-măng rắn lạnh. Tiếng thở của anh giống như tiếng kéo bễ, có lúc lại giống tiếng thổi qua một ống sắt tây dài hun hút hay tiếng những mảnh vụn kim loại nghe rờn rợn khi xóc lên trong một cái bình thủy tinh. Anh thở hết sức khó nhọc, dường như trái đất này đang thiếu dưỡng khí một cách trầm trọng. Nhưng đôi mắt của anh muốn nói rằng xung quanh anh đang tràn đầy ánh sáng, và như vậy có nghĩa thực ra dường khí không phải là hiếm hoi! Mỗi lần nhìn ánh mắt Tô Hiệu muốn nói điều đó, những người tù đeo số vuông 1 ngồi bên anh đều thấy lòng quặn thắt. Những ngày Tô Hiệu lên cơn sốt nặng và ho ra những tia máu, ai cũng muốn tới chăm sóc anh, chi bộ CS nhà tù phải ra nghị quyết về chế độ luân phiên đến với Tô Hiệu. Mới đầu Tô Hiệu cương quyết không đồng ý bất kỳ ai trông nom anh, hay ngồi bên anh quá lâu. Nhưng điều đó đã thành quyết định của chi ủy, Tô Hiệu mới đành chịu. Mọi người đều cảm thấy rõ rệt những ngày cuối cùng của bạn tù đã tới… Nhưng không ai nói ra và cố gắng xua đuổi ý nghĩ khủng khiếp đó ra khỏi tâm trí mình. Còn nước còn tát. Những cặp mắt thâm quầng ngơ ngác vì lo âu, vì thiếu ngủ. Số lương thực dự trữ và số thuốc dự trữ quý nhất trong "Quỹ cứu tế” của chi bộ được đem ra cho người ốm sử dụng. Không còn một chút bóng dáng của sự ngại ngùng, e sợ. Sự sống của Tô Hiệu lúc này là trên hết. Quý giá biết bao một giấc ngủ tạm yên, một hơi thở nhẹ nhàng của Tô Hiệu. Những cặp mắt ghé nhìn vào và những tiếng thở dài nhè nhẹ an tâm. Những yêu sách về sức khỏe người tù đặc biệt này được liên tiếp gửi đến tòa Sứ. Có lần một y tá dân tộc đến khám và tiêm cho Tô Hiệu vài ống thuộc rẻ tiền. Người y tá cũng phải lắc đầu buồn bã. Một người tù "đặc biệt nguy hiểm” ở giữa rừng rú mịt mùng này lấy đâu ra những loại thuốc đặc hiệu mà y học lúc đó cần đến để có thể trị được cái bệnh được liệt vào một trong "tứ chứng nan y”- thứ bệnh được mệnh danh một cách ghê sợ là bệnh "cô lập” (Isolé) với mọi người! Siêu vi trùng Kốc (tên một nhà khoa học đã phát hiện ra vi trùng lao) đang hoành hành trên cơ thể thư sinh của Tô Hiệu. Nhìn vẻ đăm chiêu và cái lắc đầu chậm rãi của người y tá, những người tù đứng quanh nhìn nhau lòng tê tái.
    Giờ đây Tô Hiệu không còn làm bí thư chi bộ nữa, bệnh của anh đã quá nặng, khi ra khỏi buồng giam thường phải có hai người dìu hai vai. Nhưng đã từ lâu, mọi người vẫn quen coi Tô Hiệu như linh hồn của các cuộc đấu tranh chính trị trong và ngoài tù. Những buổi hội ý, trao đổi với chi ủy vẫn diễn ra trong căn buồng giam riêng biệt. Những tài liệu quý báu vẫn được viết ra và giấu ở một nơi kẻ thù không sao ngờ tới.
    Những tiếng mõ cầm canh lại vang lên đơn điệu. Bóng tối chụp lên những chòi canh nhô cao khỏi dãy tường đá, trông đen trùi trũi. Người ta dễ có cảm tưởng khung cảnh đó giống một tòa lâu đài của một lãnh chúa thời Trung cổ Châu Âu. Một đôi chim từ quy kiên nhẫn khắc khoải, tiếng kêu của nó như rơi vào một nơi xa vắng mênh mông - đại dương của sự im lặng. Có điều, sự im lặng đó là sự im lặng trước một cơn giông lớn đang tới gần. Một không khí ngột ngạt bao trùm lên tất cả. Những ngọn đèn đường vốn tù mù lại bị khoác thêm những cái chụp phòng không. Cái thị xã nhỏ bé của cảnh tù đày lại càng thêm ảm đạm… 

*
    Một buổi sáng Tô Hiệu gắng gượng ngồi dậy. Anh lê ra khỏi khung cửa sắt buồng giam đã gỉ loang lổ. Lúc này, mặt trời còn nằm ở bên dưới tường phía ngoài, nên toàn bộ vẫn còn là bóng râm mát lạnh. Sương mù vẫn chưa tan hết. Những người tù đã đi làm cỏ-vê cả. Các khu trại giam vắng lặng. Chỉ có tiếng chim rừng lảnh lót và tiếng mõ trâu lốc cốc ven đồi vẳng lại. Tô Hiệu ngồi trên đường rải sỏi. Anh ngước mắt nhìn cây đào. Nó đã cao được gần một phần ba bức tường ngoài có gắn mảnh chai và chằng chịt dây điện trần. Lớp vỏ cây sần sùi đã hình thành, bao quanh thân hình mỏng mảnh làm nên vẻ cứng cáp. Tô Hiệu vừa ốm dậy, người anh mỏng dính, tiều tụy. Duy còn đôi mắt là vẫn sáng một cách lạ lùng, vẫn linh hoạt đón nhận những màu sắc của bên ngoài. Mấy tháng ròng, người dán chặt xuống sàn xi-măng, giờ anh mới lại được thấy cây đào. Nó thay đổi nhanh chóng quá! Sự khắc khổ đã hiện hình, len lỏi đằng sau màu xanh non của lá và màu hồng phơn phớt của hoa. Lần đầu tiên cây đào ra hoa! Tô Hiệu lặng người. Cây đào đã ra hoa! Cái điều đơn giản ấy cứ thầm thì bên tai anh. Tô Hiệu không thể chạy đến cây đào, nâng niu từng cánh hoa đầu mùa và hôn lên cái sắc hồng thoáng dịu của nó. Anh chỉ biết ngồi đúng cái vị trí mà từ đó, ánh mắt đầu tiên của anh bắt gặp cây đào nở hoa. Nhìn khuôn mặt hiền hiền hơi ngây ra vì sung sướng và ngạc nhiên lúc ấy, ai có thể nghĩ rằng con người đó vừa trải qua những cuộc vật lộn với thần chết, với những ngày tháng giá lạnh của mùa đông Tây Bắc!
    Nắng đã tràn ngập đường "cu-loa”. Cây đào được tắm trong nắng sớm và dường như cũng tự tỏa một thứ ánh sáng lung linh nào đó của riêng mình. Nó làm cho màu đá xám xung quanh bớt đi cái nhức mắt quen thuộc. Thế là, màu hoa đàu đơn sơ, nguyên thủy lần đầu tiên xuất hiện trong cái nhà tù nổi tiếng được dựng lên từ năm 1908. Tô Hiệu không làm thơ bao giờ, anh thuộc về những người ưa trào phúng và thiên về lý lẽ hơn cảm xúc trữ tình, nhưng giây phút đó, anh lâng lâng trong một trạng thái tinh thần đặc biệt. Tâm trí đầy hứng khởi dẫn anh quay về những năm tháng chưa xa…
    Một buổi sáng tinh sương, như thường lệ, tiếng kèn la-vầy (hiệu lệnh báo thức) dội lên từ phía trại lính khố xanh, những người tù vội vàng chạy ra sân, trước cổng lớn nhà tù tập hợp để đi làm cỏ-vê. Tiếng khóa xích cổng nhà tù kêu loảng xoảng. Ở ngoài cổng lớn có tiếng hô tập hợp của trại lính khố xanh. Những đội lính đi coi tù đã vào sân nhà tù nhận tù đi làm. "Sếp” ngục Ga-bô-ri đọc danh sách tù. Một người tù đại diện nói to:
    - Ông "sếp” ngục, anh em chũng tôi có ba người lên cơn sốt rét.
    Ga-bô-ri xua tay:
    - Đi làm "tú”!
    Đúng lúc đó, một người tù bỗng ngã lăn ra. Mọi người đổ xô lại. Vài tiếng gọi: "Mạnh! Mạnh ơi!”
    Một người tù giơ hai tay lên, giọng thảm thiết:
    - Trời! Mạnh… Nó đi đái ra máu 2 hai hôm nay rồi!
    Một người khác ngỡ ngàng:
    - Hôm qua nó còn trèo cây đào ngoài kia mang về một vạt áo đầy cho anh em mà!
    Một người ghé sát vào ngực người bạn tù nằm dưới đất, rồi lắc đầu, đứng lên, ngậm ngùi lau nước mắt. Mọi người đứng yên lặng, cúi đầu bên xác bạn tù. Ga-bô-ri vung roi gân bò:
    - A-lê! Chúng mày còn đứng đây làm gì! Nó chết thì đưa ra nghĩa địa Gốc Ổi! Lính đâu, khiêng xác! Còn chúng mày, đứa nào phận nấy!
    Những người tù nặng nề lê bước ra khỏi cổng nhà tù. Sân nhà tù trống không. Tô Hiệu lần từng bước trên đường "cu-loa”, đến chỗ người tù vừa ngã xuống. Anh nhìn thấy quả đào cắn dở lăn ra từ túi áo Mạnh. Anh nhặt lên và ngậm ngùi… Chốn này, hầu như chưa một ai mắc bệnh sốt rét đái ra máu mà qua khỏi. Mạnh ơi, chắc mẹ và vợ cậu đang mong cậu mỏi mắt đây. Ngày nào cậu cũng nhắc tới mẹ già… Quả đào anh nắm chặt trong tay là đồ vật duy nhất Mạnh để lại cho cuộc đời… 
    Tên chúa ngục đã quay trở lại, nhìn thấy Tô Hiệu, hắn sủa nhặng lên:
    - Lại mày, trông thấy mày tao ngứa mắt! Mày lê la khắp các xó xỉnh trong "cu-loa”. Nhưng liệu có ích gì? Có kéo dài tuổi thọ cho mày, hoặc cho mày nghĩ âm mưu gì đó để lật đổ chúng tao hở?- Hắn cười hô hố, nhưng chợt im bặt khi nhìn vào tay Tô Hiệu, hắn xông tới giật quả đào trong tay người tù ốm yếu một cách quá dễ dàng- Cái gì thế này, mày cầm cái gì, tài liệu mật trong này hả?... Ồ, rừng Sơn La có quả này ngon đấy, lại nhiều, không phải mất tiền mua. Chỉ tội khắp khu đồi này chỉ có mỗi cây ở vườn rau nhà Tòa Sứ. Này, thứ quả này chúng mày làm thế nào ăn được ngon hơn, bổ hơn? Có nấu được rượu không, hả? Sao mày im lặng vậy, khinh tao chắc- Chợt Ga-bô-ri lùi lại- Mày nhìn tao bằng con mắt căm hờn thế kia, hở tên "Thống sứ đỏ”! Đã vào tay chúng tao thì chỉ nên ngoan ngoãn thôi, may ra còn giữ được thân mà về với vợ con.
    Tô Hiệu nhổ một bãi nước bọt xuống đất, anh vẫn giữ nguyên cái nhìn làm tên chúa ngục quan hống hách phải hoang mang. Hắn làm rơi quả đào cắn dở và như người bị thôi miên. 
    - Này, "sếp” Ga-bô-ri! Tốt hơn cả, mày hãy về ngày với con vợ mày đi (Ga-bô-ri có cô vợ người Việt), nó đang chửi ầm lên là mày đang làm nhục nước Pháp đấy; vì hôm qua, cái việc mày ăn bẩn của tù chính trị hai ký gạo, cả tòa Sứ và trại lính khố xanh cũng đều biết cả.
    Tức nổ mắt, Ga-bô-ri gào lên:
    - Im mồm! Mày dám bôi nhọ tao à!- Hắn giơ roi định quật xuống, nhưng nhìn ánh mắt của người tù hắn rụt tay lại, rồi quay đi hậm hực, không quên giơ roi lên hoa tít- Liệu chừng! 
    Nhưng Tô Hiệu, không thèm để ý đến lời đe dọa của Ga-bô-ri, chính lúc đó đã để lòng mình vào nỗi nhớ thương u uất khôn cùng… Mạnh ơi, vĩnh biệt! Cậu yên nghỉ. Anh em chúng mình sẽ tiếp tục cuộc đấu tranh. Chỉ thương cho cậu, mẹ già gần đất xa trời đang bấm đốt tính từng ngày mong cậu trở về, vợ cậu một nách hai con không biết rồi sẽ sống sao?... Mình sẽ tìm cách báo cáo với tổ chức đề nghị giúp đỡ gia đình cậu. Mai sau, anh em sẽ đưa gia đình cậu trở lại nơi này, thăm mộ cậu. Yên lòng ra đi, Mạnh ơi, cậu đã sống xứng đáng… 
    Sực nghĩ đến điều gì đó, Tô Hiệu lần đến chân tường đá. Trên đường "cu-loa” này, anh thuộc từng dấu vết nhỏ. Anh lúi húi bên một kẽ nứt chân tường, tìm cách cho quả đào cắn dở xuống chỗ đó, bới đất dưới lớp sỏi dày và phủ kín quả đào. Từ hôm đó, hàng ngày Tô Hiệu để giành ít nước trong chiếc ca nhỏ vừa dùng để uống, vừa dùng để rửa ráy, tưới xuống phía dưới chân tường…
    Hồi ấy, bệnh lao của anh đã phát nặng. Nơi giam biệt lập của anh, những tên quan Tây không bao giờ tới. Chúng gọi đấy là "Dinh thự của tên Thống sứ đỏ”, vì thế cả cái "cu-loa”, đặc biệt là gần nửa "cu-loa” bên này chỉ có bước chân của người lính tuần và Tô Hiệu. Anh được tự do đi lại trong toàn "cu-loa”, thỉnh thoảng cũng được ra ngoài cổng lớn. Nhưng kẻ thù không thể ngờ được rằng con người mang cái tử bệnh bị giam cô lập kia lại là người nắm toàn bộ những hoạt động bí mật của nhà tù và trực tiếp điều khiển những hoạt động đó. Chính tại cái sàn xi-măng hình tam giác, Tô Hiệu đã ngồi viết những dòng chữ li ti trên những mẩu giấy báo, vỏ diêm, giấy nháp, giấy cuốn thuốc - đó là những tài liệu huấn luyện chính trị. Những đêm không ngủ được vì bệnh tật dày vò cũng là những đêm thức trắng gò lưng ngồi viết tài liệu dưới ánh sáng của một ngọn đèn leo lét (Dầu thắp anh có được là nhờ một vài người lính khố xanh có cảm tình với tù số vuông mua ở thị xã).
    Và một ngày kia, điều kỳ diệu tự nhiên đã xảy ra: từ hốc đá, một màu xanh đã nhô lên đón nắng và không khí. Chiều chiều, lúc đi làm khổ sai trở về, anh em tù chính trị Cộng sản đến thăm Tô Hiệu đều say sưa ngắm nghía cây đào nhỏ xíu đang vươn lên. Những người lính khố xanh cũng trầm trồ khen cây đào đẹp và mau lớn. Mỗi buổi, hết giờ làm khổ sai, những người tù rẽ thăm Tô Hiệu và cây đào có người mang cả một gói đất trong túi áo đổ vun vào gốc cây:
    - Đi làm vườn rau nhà tòa Sứ, thấy đất tốt quá, lấy trộm về một ít đây. Cảm ơn quan chánh nhé! Ở đây toàn đá với sỏi thôi 
    Rồi mỗi người một câu vỗ về cây:
    - Đào ơi, đào ơi, mày cố mà sống nhé! Số mày thật vất vả, phải lớn lên ở một nơi khắc nghiệt thế này.
    - Bao giờ nó ra hoa nhỉ? 
    - Hai năm rồi còn gì. Có lẽ phải sang năm. Thường là ba, bốn năm đào mới bói ra lứa quả đầu tiên. 
    - Mình nóng lòng muốn biết hoa và quả của cái cây này nó ra sao.
    - Cậu không nghĩ đến điều này à: đã chắc gì mình con ở đây cho đến khi đào ra hoa, bói quả?
    Khi mọi người đã tản đi hết, người tù trẻ mang gói đất lúc nãy còn chần chừ, đứng nán lại bên cây đào. Linh tính báo cho Tô Hiệu.
    - Mình chú ý từ nãy tới giờ cậu có điều gì khang khác?
    Người tù trẻ không dám nhìn thẳng vào Tô Hiệu, anh vịn tay vào gốc đào, nói như sắp khóc:
    - Anh Tô ơi, em rất thương và quý các anh… Nhất là đối với anh. 
    Tô Hiệu dịu dàng nói, anh đoán lòng người bạn trẻ có điều uẩn khúc: 
    - Ừ, cậu thương mình thì đi ăn cơm đi, chiều nay còn làm cỏ-vê chuồng ngựa kia mà. Cậu mệt hay sao? 
    - Không, anh cho em ở lại một chút với anh, với cây đào… 
    Tô Hiệu cảnh giác 
    - Cậu định đi đâu? Tạm biệt đấy à? Này tôi bảo thật, cậu đừng giở trò nhé! Định vượt ngục vô tổ chức à? Anh em đang tổ chức vượt ngục có kế hoạch hẳn hoi. Cậu quên cái đầu anh Lý treo trên cọc sắt cổng nhà tù à? Trời ơi!...
    - Em không sao chịu được nữa rồi! Em đã có kế hoạch chu đáo, không làm ảnh hưởng đến ai. Em xin anh, em van anh. Em rất tin anh nên mới thổ lộ với anh. Anh đừng ngăn cản em, đừng nói với em những lời đau lòng như thế…
    Tô Hiệu thấy cần phải cương quyết. Anh nhìn sát vào đôi mắt chàng trai:
    - Cậu bị ảnh hưởng quá nhiều tiểu thuyết lãng mạn, phiêu lưu mạo hiểm. Không được!
    Người tù trẻ bật khóc rưng rức lên cây đào.
    Tô Hiệu lắc cái đầu ái ngại, anh cảm thấy rõ rệt ở trong mình cái tình thương và trách nhiệm của người anh.
    - Cậu định một mình vượt núi cao rừng thẳm, vượt bao lưới bủa vây bằng thứ nghị lực yếu hèn kia. Tôi tưởng cậu phải lì lợm hơn đấy.
    Người tù trẻ gạt ngước mắt:
    - Trước anh, em không thể giấu được con người thật của mình. Em lì lợm sao nổi?
    - Chính trong những lúc này, chúng ta phải kết thành một khối thống nhất. Phải kiên nhẫn chứ! 
    Người tù trẻ nhìn Tô Hiệu, chỉ nói được câu: "Anh nằm nghỉ đi, anh Tô”, rồi chạy đi.
    Tô Hiệu nhớ lại một sự kiện cũng trong năm ấy… Con gái của viên giám binh Len-nê tên là Mac-gơ-rit (Margueritte ) học ở Hà Nội, vào dịp nghỉ hè lên Sơn La. Khi được vào nhà tù (sau một thôi một hồi thuyết phục và giận dỗi ông bố) để xem những người tù Cộng sản bản xứ có kinh khủng như những lời đồn đại hay không, điều làm cô bé ngạc nhiên và thích thú hơn cả có lẽ là cây đào. Len-nê đã sai chúa đất tuần phủ Cầm Ngọc Phương dẫn con gái vào thăm nhà tù. Mac-gơ-rit túm váy đi dò dẫm, nhìn quanh, rồi dừng lại trước cây đào nhỏ.
    - Ôi, gì thế này? Cây gì vậy? Này ông tuần phủ, ông có biết cây gì đây không?
Tuần phủ cũng ngỡ ngàng nhìn cây đào một lát
    - Thưa tiểu thư, nếu hạ quan không lầm thì nó là một cây đào, tiếng dân tộc Thái gọi là co má cai. Chúng mọc đầy ngoài kia.
    - Từ ngày bước chân sang xứ sở nhiệt đới này theo cha ta, cứ mỗi mùa xuân, ta lại được ban bè con quan lại An-Nam tặng những cành đào tuyệt đẹp. Nhưng lần đầu tiên ta mới được nhìn thấy cả một cây đào. Mà một cây đào mọc ở một nơi như thế nào chứ? Chao, đến Vec-len 3 cũng không có được một tứ thơ như vậy!
    Hai bàn tay trắng trẻo như những cánh hoa hồng bạch của thiếu nữ châu Âu chắp lại, vặn vẹo theo nhún nhảy cả thân hình kiều diễm trước cây đào non nớt được mọc lên một cách kỳ lạ. Mac-gơ-rit xuýt xoa. Đôi mắt xanh lơ ngời lên niềm vui sướng, vừa ngây thơ, vừa có gì hoang dã. Cô đã từng biết tời bầu trời xứ Náp-lơ, những đỉnh tuyết vùng Ban-căng, và bây giờ là vùng sơn cước bí hiểm của Đông Nam Á… Chợt thấy một người áo tù gầy gò, xanh xao ngồi bệt ở góc tường đang nhìn mình, Mac-gơ-rit sợ hãi rú lên, nép người vào tên tuần phủ. Khuôn mặt choắt của lão dê già nhăn lại:
    - Tiểu thư kính mến, sao vậy?- Hắn nhìn theo tay chỉ của Mac-gơ-rit - À, đây là tên "Thống sứ đỏ” bị nhốt biệt lập bởi vi trùng Kốc và bởi những tư tưởng nguy hiểm đang đục rỗng con người hắn.
    - Phải, cha ta đã nói trước rồi, thế mà ta vẫn cứ nghĩ là ma hiện hình. Này, mi là ai?
    Câu hỏi trẻ con mang vẻ trịch thượng rơi tõm vào im lặng. Cầm Ngọc Phương sấn đến, giọng sừng sộ:
    - Đây là con gái yêu của quan giám binh. Ít nhất mi cũng phải biết kính trọng phụ nữ Tây Âu đã hạ cố đến thăm mi chứ! Đứng dậy!
    "Bóng ma” lên tiếng:
    - "An nha”! (một cách gọi chúa đất Thái) Đề nghị ông đừng làm ầm ĩ lên như vậy, điều đó không phù hợp với ông đâu, nhất là khi đi bên một người đẹp như thế này.
    Mac-gơ-rit reo lên- bản năng hồn hậu của người thiếu nữ trong cô ta chưa bị thói hợm hĩnh ngu xuẩn giết chết:
    - A, hắn đã cất tiếng nói rồi! Mà không phải tay vừa đâu nhé. Ông tuần phủ thế là thua một keo rồi nhé! Thôi, cảm ơn ông, ông có thể đi làm việc riêng của ông. Tôi muốn nói chuyện với tên tù này- Thấy Cầm Ngọc Phương chần chừ, Mac-gơ-rit hét lên:
    - Ông đi đi, tôi không cần đến ông nữa!
    Tên chúa đất hơi khom lưng xuống.
    - Thưa tiểu thư, mong tiểu thư xin nhớ lời căn dặn của quan giám binh…
    Mac-gơ-rit giẫm chân bành bạch:
    - Thôi đi, ta đã có quá nhiều gia sư và bảo mẫu rồi. Ta cần được tự do!
    Cầm Ngọc Phương đành quay trở ra, không quên chỉ tay dọa người tù:
    - Liệu hồn đấy, mi mà xúc phạm đến tiểu thư thì sẽ mất xác!
    Vừa khuất bóng tên tuần phủ, Mac-gơ-rit đã nói bằng giọng mềm mại, trong vắt:
    - Ông nói và nghe được tiếng Pháp chứ?- Người tù gật đầu miễn cưỡng- Xin lỗi ông vì sự khiếm nhã vừa rồi của tôi. Xin được hỏi ông: Cây đào này là do ông trồng?
    - Vâng, do chúng tôi trồng, bằng chính hạt của nó. Để giải trí thôi mà! 
    - Tôi rất vui sướng được chiêm ngưỡng cây đào này của ông. Chắc là ông muốn tên tuổi lưu truyền hậu thế bằng cây đào này?
    Tô Hiệu lắc đầu,
    - Không phải. Xin lỗi, cô đã tỏ ra thông minh không đúng chỗ. Chúng tôi làm điều đó chỉ vì nó cần và có thể mọc được ở nơi này.
    Mac-gơ-rit nhún gót đi quanh cây đào, thản nhiên hỏi:
    - Các ông sống ở đây thế nào?
    - Cảm ơn, cũng tàm tạm đấy, nếu cái sàn xi-măng mà chúng tôi đang nằm được thay bằng nệm bông thì có lẽ tốt hơn, và nếu mùa đông lạnh lẽo đến, mỗi chúng tôi được một chiếc áo ấm thì cũng không đến nỗi nào. Dĩ nhiên là lòng tốt của những người gần gũi cô đối với chúng tôi- nếu như quả là có thì cũng chỉ là ít ỏi, thông thường đó chỉ là sự mua chuộc giả dối và đê tiện. Chúng tôi trong phần lớn trường hợp thường chỉ trông vào bản thân mình.
    - Thế cây đào của ông cũng là một trong những trường hợp đó?
    - À, cái này thì… không đơn giản chỉ như vậy.
    - Tôi hỏi thế này xin ông tha lỗi: liệu những công việc mà ông làm sẽ được đồng bào của ông đánh giá thế nào? Ví như cây đào này chẳng hạn?
    - Thú thực là tôi chưa hề nghĩ đến điều này
    - Các ông tin rằng, các ông sẽ chiến thắng?  
    Tô Hiệu nhìn về phía cây đào. Anh mỉm cười và nghiêng mình tỏ vẻ lịch sự:
    - Cây đào này có thể có sức thuyết phục hơn những lời nói của tôi, thưa tiểu thư.
    Mac-gơ-rit lắc đầu, vẻ hoài nghi và ái ngại:
    - Nhưng liệu ông có sống nổi đến lúc ấy không?
    - Điều đó đối với chúng tôi lại không thành vấn đề. Con cháu chúng tôi sẽ đến thăm cây đào trong một cảnh ngộ hoàn toàn khác chúng tôi hiện giờ. Chắc chắn vậy.
    - Xin lỗi ông, ông đã lập gia đình hay chưa? Ông có thể cho biết bà ấy làm gì, nếu ông vui lòng?
    Tô Hiệu đã cảm thấy chối trong cuộc đối thoại chẳng đâu vào đâu này; vả lại anh cũng đã thấm mệt. Nhưng cứ thử xem con bé tinh quái này tuân lệnh bố nó, hoặc công sứ, chúa ngục, sẽ giở những trò gì đây? Anh đã được nghe một người lính khố xanh kể qua về đứa con gái này của viên thượng cấp "Trại gác bản xứ”. Những điều anh nói liệu có lọt tai một đứa con gái đang sống trong sự xa hoa phè phỡn trên mồ hôi xương máu của đồng bào anh? Một cảm giác hầu như ghê tởm dâng lên làm anh nghẹt thở. Những ý nghĩ của anh chợt bùng ra:
    - Cảm ơn cô đã hỏi về chuyện riêng tư của tôi. Đây này, nếu tôi có vợ, thì người vợ của tôi sẽ là… một trong rất nhiều người phụ nữ đau khổ vì những chính sách thực dân tàn bạo, phải đứng dậy chống bọn xâm lược Pháp. Trong số kẻ thù không đội trời chung của chúng tôi, có ông bố tốt bụng của cô đấy!
    Tô Hiệu ôm ngực ho. Tuần phủ và "sếp” ngục bước tới, chúng đã nghe được những lời vừa rồi.
    - Thưa quan "sếp” ngục, quả là không phải là tôi đặt điều đấy nhé!
    Ga-bô-ri vung roi gân bò quật người tù và rống lên:
    - Này, đây là ngục Sơn La này! Đồ khốn kiếp!
    Mac-gơ-rit ôm mặt, kêu lên:
    - Thế này là thế nào? Người tù này đang bệnh tật, ốm yếu. Ga-bô-ri, yêu cầu ông không được đụng đến người ta. Tôi không hề bị xúc phạm, ông nghe rõ chứ!
    Ga-bô-ri vẫn không ngừng quật roi túi bụi, trút hận thù đã tích tụ từ lâu của hắn xuống thân hình tơi tả của người tù. Tô Hiệu ngã dúi xuống, lại gượng đứng lên, rồi anh không đủ sức đứng lên được nữa, chỉ ôm ngực quằn quại.
    Ga-bô-ri vừa đánh vừa nói:
    - Cần cho chúng những bài học đích đáng, thưa tiểu thư.
    Mac-gơ-rit chạy đến giằng roi từ tay tên chúa ngục đang say máu.
    - Tôi phản đối! Tôi sẽ kể lại hành vi tàm bạo, bỉ ổi này của ông trên báo chí Hà Nội.
    Tên đao phủ nhe cả hàm răng cải mả ra cười khi có một người "phái đẹp” định tô điểm thêm cho cái sức lực trâu bò của hắn.
    - Ấy, thưa tiểu thư kính mến, tiểu thư quá nóng nảy rồi. Không sao, lúc tiểu thư tỏ cơn giận dữ thì càng đẹp mê hồn…
    Mac-gơ-rit vênh mặt lên:
    - Ông đừng giở giọng dân hạ lưu xứ Cooc-xơ ra với tôi. Mời ông đi ra khỏi đây! Tôi sẽ kể lại chuyện này với ngài công sứ.
    Không hiểu do quyền lực của người đẹp hay do uy phong của công sứ, tên chúa ngục khét tiếng hung bạo trở nên khúm núm, nhã nhặn.
    - Xin vâng lệnh tiểu thư. Cũng mong tiểu thư sớm ra khỏi đây ngay- Hắn giơ roi về phía người tù- Cấm mày không được nói chuyện với tiểu thư! Liệu cái thân xác mày!
    Hắn khệnh khạng bước đi, không quên quật roi túi bụi vào cây đào. Cành lá rụng tơi tả. Mac-gơ-rit giơ cả hai tay ôm lấy mặt.
    - Trời ơi! Tàn bạo! Tàn bạo khủng khiếp. Tôi không sao chịu đựng nổi.
    Cầm Ngọc Phương hốt hoảng:
    - Chết, mong tiểu thư bình tâm lại. Xin mời tiểu thư đi ra ngay cho.
Mac-gơ-rit nhìn tên quan bản xứ từ đầu đến chân, vẻ khinh miệt ra mặt:
    - Các ông là những con thú chứ không phải là con người. Tại sao Thượng đế chưa trừng phạt những con quỷ Sa- tăng trong con người các ông!
    Lời của Tô Hiệu bỗng nhẹ nhàng cất lên từ một góc chân tường đá:
    - Thưa cô, chúng tôi rất thông cảm với cô, không oán trách gì cô cả. Nhưng… cô đã sang đây theo chân những tên lính viễn chinh xâu xé một đất nước bé nhỏ đáng thương. Và những hành động tàn bạo của chúng cũng đang bảo vệ cho sự an toàn của cô trên mảnh đất này đấy thôi!
    Như bị một cái tát bất ngờ, Mác-gơ-rít quay phắt lại nhìn trừng trừng, chỉ một lát sau mới nói được như trong mê sảng:
    - Trời, sao ông lại nói những lời nhẫn tâm như vậy?
    Tô Hiệu chua chát:
    - Có gì lạ, họ còn nói chúng tôi là khát máu, là cuồng tín, là những kẻ không gia đình, không quê hương, không Tổ quốc nữa kia!
    Mác-gơ-rít chợt nhớ lại không sót một lời của bố trước khi cô vào đây: "Đó là một chốn nguy hiểm, đáng lẽ con không được bén mảng đến… Nhưng con đã nhất quyết thì ta đành nhượng bộ. Con phải cảnh giác nếu gặp một tên Cộng sản bị lao nặng, hắn đã từng làm Bí thư Thành ủy Hải Phòng. Thực ra, con cần biết hắn làm gì, khi qua ngón tay xinh đẹp của con, lật trang sách, sẽ hiện lên chân dung thật sự của hắn- "Mặt nạ Cộng sản”? (đó là tên cuốn sách của một tác giả Pháp được lưu hành rộng rãi trước Cách mạng).
    Lập tức, như một phản xạ, Mac-gơ-rit gay gắt hỏi:
    - Ông muốn gì ở tôi?
    Người đáng được thương hại bây giờ chính là cô gái kiều diễm kia chứ không phải là anh. Tô Hiệu hiểu rõ điều đó, giọng của anh không còn lạnh lùng như vừa nãy:
    - Đừng sợ cô gái ạ. Tôi chỉ muốn nói lên một vài sự thật giúp cô và những người lương thiện ở nước cô hiểu rõ hơn về đất nước chúng tôi. Còn cô là một người biết thương xót cho một cành đào vô tội, chắc sẽ biết thương xót và muốn bảo vệ cho một đất nước nhỏ bé đang bị bọn xâm lược đọa đày.
    Tên tuần phủ không còn giữ được bình tĩnh vốn có của hắn nữa:
    - Câm ngay, thằng tù ruỗng phổi! Mày lảm nhảm những gì vậy?... Thưa tiểu thư, nó là một thằng bị lao nặng, rồi biến chứng thành mất trí đấy. Tiểu thư không nên nán lại ở đây phút nào nữa!
    Nhưng Mac-gơ-rit không nghe thấy một lời nào của tên tuần phủ. Cô sống trong một nỗi hốt hoảng chưa từng thấy. Lần đầu tiên trong đời cô được nghe những lời như vậy. Người tù và cây đào bồng trở nên thật xa lạ, thật khó hiểu đối với tri giác và suy nghĩ thông thường của cô. Như mọi khi, cô sẽ thấy rằng những lời lẽ của người tù là điên rồ, là láo xược mà cô có thể "hạ cố” lắng nghe để thỏa mãn lòng hiếu kỳ. Nhưng có một sức mạnh gì đó toát ra từ những lời nói bằng thứ tiếng Pháp còn ngượng nghịu của người tù ốm yếu kia buộc cô phải khuất phục một cách vô ý thức. Trong cuộc sống đầy sự  thỏa mãn, chán ngấy lên vì sự thỏa mãn, thêm một lần Mac-gơ-rit cảm thấy một sự khao khát trong sạch mơ hồ mà tuổi thiếu nữ của cô ít khi được biết đến. Cô nói với người tù, giọng run run:
    - Xin lỗi ông, tôi thấy sợ. Sao ông lại nỡ nói những lời đầu độc tâm hồn tôi đến như vậy?
    Nói rồi cô quay lưng và đi như chạy ra khỏi nhà tù, Cầm ngọc Phương theo sát gót.
    Tô Hiệu sau một phút đứng lặng, tới bên cây đào, nhặt lên một cành đào gãy và cúi đầu trầm ngâm. Thêm mấy chiếc lá rụng về cội nguồn…
    Hồi còn đi học ở làng, sau ra thị xã Hải Dương học trường tiểu học Pháp-Việt,  nhất là hồi phải ra Hà Nội học trường tư vì bị cố tình đánh trượt tiểu học, Tô Hiệu đã ngấm ngầm nuôi một lòng thù địch đối với tất cả bọn con Tây và con nhà giàu. Cuộc sống là lượt, cùng những kiểu cách lố bịch và thái độ hống hách nhìn đời bằng nửa con mắt của chúng đã in hằn trong trí nhớ sôi bỏng của Tô Hiệu một mối khinh bỉ, căm ghét tột độ. Nhưng cái cô "đầm” non mặt bự phấn kia đã vô tình gợi lại trong anh một cái gì gần như là vết thương lòng. Vết thương anh tưởng đã chôn sâu mãi mãi trong dĩ vãng… Dạo đó bà mẹ có hỏi cho anh một người cùng làng nhưng buôn bán tận Hải Phòng. Bà cụ đã mang trầu cau đi hỏi. Người con gái ấy phục Tô Hiệu rồi đến chỗ yêu anh. Nhưng Tô Hiệu đã cam lòng viết một bức thư khước hôn. Về sau anh có tâm sự với một số đồng chí thân thiết về nội dung bức thư ấy. Đại khái là anh trình bày rõ hoàn cảnh bệnh tật của anh, rồi những trắc trở khác nữa mà hai người khó có thể khắc phục được. Lý do trên là chủ yếu. Song, Tô Hiệu chẳng dễ quên người con gái đáng lẽ trở thành vợ anh- chị cũng là một cơ sở cách mạng tích cực. Những năm Tô Hiệu được phụ trách miền Duyên Hải và trực tiếp làm bí thư Thành ủy Hải Phòng, do những yêu cầu công tác và để đảm bảo bí mật, hai người gần như không gặp mặt nhau lần nào. Tin Tô Hiệu bị sa vào lưới địch, bị tra tấn dã man chắc các anh đã báo cho chị hay. Biền biệt từ đó đến nay đã bốn năm ròng. Không một địa chỉ, không một dòng tin tức về nhau. Kí ức về người con gái ấy, thường chỉ thoáng qua trong tâm trí Tô Hiệu, nhưng đọng lại nhiều dư âm khó tả….
    Tô Hiệu nhìn ra bên ngoài cổng lớn nhà tù. Mây và nắng bao phủ trên những dải núi điệp trùng. Anh yêu những buổi sớm, buổi chiều sương rừng buông dày đặc. Anh thường thả tâm hồn theo tiếng nhị réo rắt của người con trai dân tộc trên đường đến vơí người yêu trong những đêm trăng vọng từ phía Chiềng Lề. Vẻ đẹp nơi xứ sở thung lũng không chỉ một lần khiến anh mải mê. Hồi còn là học sinh tiểu học, anh có đọc một cuốn tiểu thuyết nói về miền thượng du rùng rợn và những người sơn nữ bí ấn…Thế mà giờ đây anh lại đang sống giữa vùng đất này- dĩ nhiên là trong một hoàn cảnh đặc biệt. Tô Hiệu bất giác mỉm cười. Không, ngay cả lúc đi bộ trên con đường mang tên một công sứ Pháp4 ngổn ngang đá rải cấp phối, tay bị xích chuỗi cùng đoàn tù mệt mỏi bơ phờ, Tô Hiệu cũng không hề cảm thấy cái điều thường gặp trên sách báo công khai viết về miền ngược. Hầu hết bạn tù cùng tâm trạng như anh. Miền Tây hùng vĩ ùa ngập vào những tâm hồn khoáng đạt quen vẫy vùng giữa thử thách gian nguy. Chốn tù đày đâu có mất đi cảnh sao Hôm sao Mai long lanh đính trên nên trời thung lũng. "Sao Hôm”, "Sao Mai” lại biến thành biệt danh do những người tù số vuông4 đặt cho hai cô gái Thái. Những người dân nghèo khổ áo chàm có tâm hồn bình dị, chất phác tìm thấy ở những người "tù áo sạch” một sự cảm thông và trìu mến lạ kỳ. Và bất cứ người tù số vuông nào khi bị chuyển đi nới khác cũng đều có thể thốt lên câu thơ của bạn tù thi sĩ: "Ta đi ta nhớ Sơn La”…  Mỗi lần anh em hết buổi làm lao dịch về rẽ qua thăm Tô Hiệu, anh đều rủ rỉ hỏi han về tình hình bên ngoài. Giá gạo hôm nay bao nhiêu? Những người buôn bán chuyến ở phố Chiềng Lề có mang những tin tức gì mới nhất ở xuôi lên? Cô Sao Mai có còn giận dỗi người yêu- anh chàng lính khố xanh của cô ta nữa hay không?… Rồi sự nóng lòng lớn nhất của Tô Hiệu mà các bạn tù dễ thấy khi nhìn vào con mắt dò hỏi chờ đợi của anh: Đã bắt được liên lạc với Trung ương? Muôn vàn sợi dây vô hình gắn bó Tô Hiệu với cuộc đời bên ngoài. Trong khi đó, cây đào cứ dần dần lớn lên…

* 
    Đêm tối như bưng.
    Trời đã sang xuân từ lâu, nhưng đêm đến miền Tây Bắc còn rất lạnh. Trong gian tù hình lăng tam giác có bốn người ngồi xổm bó gối trên sàn xi-măng được rải một manh chiếu- nơi Tô Hiệu đang nằm. Lại một đêm nữa, những người tù số vuông đến bên nâng giấc cho Tô Hiệu. Không biết anh có qua khỏi đêm nay? Giá có thể đem được sự sống bản thân đổi lấy tính mệnh của Tô Hiệu đang bị cướp đi từng phút, từng giờ! Họ nhìn mãi vào trong đêm tối, như muốn xóa tan cái bóng đen đang đè nặng lên hơi thở nhọc nhằn của bạn tù.
    Tô Hiệu từ từ mở mắt. Anh hơi ngóc cổ lên:
    - Ờ, ờ các anh… sao đến đông thế này? Không nể cái thằng Kốc trong ngực tôi đang hành quân ra từng binh đoàn à?... Tôi đã chết đâu mà như đưa đám cả lượt thế… Buộc tôi phải tuân theo nghị quyết chi bộ… mà chính các anh lại vi phạm nghị quyết thế là không được đâu nhé! Bất công!
    - Không ai nỡ bất công với cậu đâu, Tô ạ. Chúng mình đang cùng nhau đạp đổ mọi áp bức bất công kia mà! 
    Tô Hiệu cố gắng vượt ngồi dậy gạt mấy cánh tay định đỡ anh.
    - Để tôi tự ngồi lấy xem nào… Nói thật với các anh, tôi biết là tôi không còn sống được bao lâu nữa. Chỉ ngày một ngày hai… Các anh chịu khó trông nom cây đào nhé!
    - Bậy nào, Tô, đừng có nghĩ linh tinh!
    - Cậu có định chết thì cố gắng đợi đến ngày mùng Tám tháng Ba hãy chết nhé, để chị em còn tưởng nhớ đến cậu.
    Tô Hiệu lắc đầu:
     - Không, tôi tính từng ngày như thế để phân phối thời gian cho bản kinh nghiệm dân vận ở vùng dân tộc ít người… Viết gần xong rồi, nó lộn xộn lắm… Nhờ các anh bổ sung sắp xếp cho hoàn chỉnh… Còn bây giờ, thời gian còn lại, tôi muốn viết một bức thư cho u tôi… U tôi già yếu và đang mong tôi lắm… Nhất định phải an ủi bà cụ….
    Mọi người im lặng, có người quay mặt đi.
    - Anh Tô, em sẽ giúp anh viết.
    -  Không, tôi còn tự viết được… Tôi muốn u tôi nhìn thấy nét chữ cuối cùng của tôi… bà cụ thương tôi lắm….
    - Tô, cậu nằm xuống đi cho đỡ mệt. Rồi lát nữa viết thư.
    Tô Hiệu đã nằm xuống bỗng ngượng nhổm dậy, cố lấy hết sức tàn để nói:
    - Các cậu phải tuyệt đối cẩn thận nhớ! Lúc này… chúng mà đánh hơi thấy mình rục rịch chuẩn bị cho… khởi nghĩa vũ trang ngoài kia… Chúng sẽ lập tòa án quân sự "tiêu” mình đi ngay…
    - Yên chí- tay phó quản biết lính cho tù mượn súng tập quân sự nhưng cũng làm ngơ đi. Bọn này đã vận động anh ta rồi mà. Buồn cười, lính bản xứ nhà ta lại thích cho anh em mình mượn súng chứ, vừa không bị mất súng, lại vừa sạch sẽ, bớt được cái khoản lai chùi vất vả! Chiều nay, lúc hết giờ làm việc, đợi mãi không thấy mấy "ngài” canh gác đến lấy súng, hóa ra là các ngài đánh một trận thẳng cẳng ở góc đồi, bọn này phải đến lay dậy để cùng về. Vui thật!
    Tô Hiệu muốn nói nhưng không thể nói được nữa. Một con quái vật đang cấu xé lồng ngực anh. Nhưng toàn bộ con người anh lúc này đã tập trung vào một điểm chói sáng ở đâu đó trong tâm hồn. Tô Hiệu âu yếm nhìn những người bạn tù thân thiết quá chừng đối với anh. Họ đã sống cùng anh qua những trận sốt rét rừng, những buổi sương mù, những bữa cơm nếp mỡ lợn ghê người, những công việc khổ sai, những lần tuyệt thực, làm reo (grève - một hình thức đấu tranh gần như bãi công, đình công) đòi quyền lợi của tù chính trị… Trong bóng đêm, chỉ cần anh đưa bàn tay ra là gặp những bàn tay xương xẩu của bạn tù riết chặt mãi không rời, truyền cho anh một nghị lực sống mới mẻ. Nhưng đêm nay, Tô Hiệu đã thấy mình khó thở ghê gớm. Anh cố vận dụng những tàn lực cuối cùng để khỏi sai lệch trong cảm giác, để quên đi chút ít sự đau đớn giày vò của cơ thể. Tuy vậy, anh lại thấy mình tỉnh táo lạ thường. Anh biết rõ, đối với anh, đấy là dấu hiệu của sự tận cùng… Thỉnh thoảng lại có tiếng hỏi: "Tô, cậu thấy bây giờ thế nào?” Hay: "Uống nước không?”... Anh chỉ trả lời bằng cái nắm tay vụng về lạnh buốt. Cuộc sống sao cần thiết và đáng yêu! Bóng đêm ghê rợn, sàn xi-măng rắn lạnh, cái nhà tù nặng nề, cả cái chết đang đến với anh, chẳng có nghĩa lý gì hết! Tâm trí sáng láng của Tô Hiệu trong những giây phút đó đưa anh trở về nơi chôn rau cắt rốn- cái làng Xuân Cầu bé nhỏ mà anh xa đã bao năm nay. Ít khi Tô Hiệu có dịp hồi tưởng về quê hương nhiều và da diết như bây giờ. Cái làng có nhiều người phiêu bạt tứ xứ để buôn bán, làm thuê, đi phu. Cái làng phụ nữ nổi tiếng về nhuộm thâm bằng lá bàng và buôn bán giỏi, có đặc sản là thứ bánh mỡ không đâu có. Hồi Mặt trân Dân chủ hoạt động ở Hà Nội, chủ nhật Tô Hiệu hay đạp xe về Xuân Cầu, đánh chim choi choi, bắt chuột đồng, và khi ra không quên đem theo một bọc tướng bánh mỡ cho anh em cùng ăn. Thấy ở trong làng có nhiều em đến tuổi đi học mà không có đủ trường lớp, Tô Hiệu nhân một dịp về thăm quê đã vận động bà con cho tre nứa và góp sức xây dựng trường học. Chỉ trong vài ngày, những lớp học mới đã được dựng lên: chính anh cũng là người chôn cây cột đầu tiên cho đến lúc buộc những nút lạt cuối cùng. Nhà Tô Hiệu mùa nước lụt, nước tràn vào đến nửa vách- sân nhà trở thành một nơi bơi lội thú vị cho bọn trẻ trong làng. Dạo còn học ở trường làng, Tô Hiệu cùng một số học trò tai quái lập nhóm chuyên đi bẻ trộm roi- trong đó có một cây roi lớn sai quả ở trước nhà Tô Hiệu, rồi làm vè chế giễu chánh tổng, kỳ hào. Một lần nhân có người cố nông chết trong làng, nhóm học trò ấy vẽ một cái xác trương phềnh- trên đó là chánh tổng, lý trưởng ngồi ăn uống no say, rồi đem treo ở cổng làng… Những đứa trẻ tinh nghịch đó lớn lên đều đi thoát ly hoạt động cách mạng. Tô Hiệu không thể quên được những gì đã đến với tuổi trẻ nồng nhiệt của anh trong những năm còn là học sinh tiểu học thị xã Hải Dương. Dường như còn vẹn nguyên niềm rạo rực của những người thanh thiếu niên yêu nước buổi truyền tay nhau tờ sớ "Thất điều trần” (Bài văn gồm bảy điều kết tội Khải Định do cụ Phan Chu Trinh viết năm 1922 tại Pháp, nhân dịp Khải Định sang Pháp dự đấu xảo), lúc dự các lễ tang cụ Phan Châu Trinh, cụ Lương Văn Can và đòi thả cụ Phan Bội Châu. Như còn hiển hiện Nam Kỳ chói nắng và Sài Gòn sôi động thời bỡ ngỡ theo anh Tô Chấn vào hoạt động Việt Nam Quốc dân đảng. Rồi ngục tù Côn Đảo. Rồi những năm hoạt động ở Hà Nội và Hải Phòng. Những xóm thợ nghèo anh đã sống... Những tiếng ồn ào, náo nhiệt, những tấm lưng trần bốc vác… Những lần cơ sở bị phá vỡ, lại chắp nối, gây dựng…Và hình ảnh người mẹ hiền từ, nghiêm nghị khắc khổ đã hiện trong tâm trí anh tự lúc nào. Hình như kí ức về người mẹ là nơi quy tụ của mọi ý nghĩ, mọi gian lao vất vả, mọi thể nghiệm, cũng như mọi nỗi buồn vui trong đời một người con. Tô Hiệu bùi ngùi nhớ mẹ… Bao nỗi đắng cay, tủi nhục đã rơi trên mái đầu bạc trắng của bà. Bà là con gái cụ Tán Ngô - cánh tay phải của người anh hùng Bãi Sậy Tán Thuật năm xưa, người đã bị thực dân Pháp kết án khổ sai chung thân và đày đi Côn Đảo vì "tội” yêu nước. Tô Chấn, người con thứ hai của bà cũng bị đày đi Côn Đảo. Tô Chấn tìm cách vượt biển nhưng bè bị đắm… Bu ơi, chắc bu vẫn chờ tin anh Chấn và đếm từng ngày mong con trở về. Có lẽ giờ bu vẫn chưa biết tin gì về anh Chấn. Anh Chấn còn đâu nữa hở bu! Thằng con út ít của bu cũng sắp vĩnh biệt bu ở một góc rừng xa. Chắc bu đang mỏi mắt trông tin những đứa con đi biệt xứ. Con không sao về được nữa rồi để phụng dưỡng thân mẫu lúc tuổi già…Trên bàn thờ, bu sẽ lại khấn thờ cho cha con và hai anh em con. Chắc bu sẽ ân hận nhiều vì không được vuốt mắt cho con, không được nghe lời dối giăng của con chứ gì. Thằng còn út-ít-khụt-khịt cả ngày của bu đang nằm đây, bu ơi! Con hẹn bu sau năm năm sẽ trở về với bu, theo bản án của chúng nó quàng lên cổ một thằng bệnh tật như con. Nhưng làm sao được hả bu?... Dù sao, con cũng mong có ngày trở về gục đầu vào dải yếm bạc phếch của bu, ăn bát canh riêu của bu nấu riêng cho thằng Tô-gầy-còm ăn.
    Tô Hiệu chìm trong những kỷ niệm lắng sâu về người mẹ chưa một lần được anh nâng giấc lúc ốm đau... Hồi Tô Hiệu được thả ra khỏi Côn Đảo, anh đã mắc bệnh lao. Trở về làng, anh giấu kín mẹ về bệnh tình. Bà mẹ không hiểu vì sao cứ đến bữa, Tô Hiệu lại ăn bát riêng, dừng hai đôi đũa. Bà thắc mắc và lắm lúc tủi thân. Bà nhiều lần thúc Tô Hiệu lấy vợ, nhưng anh chỉ trả lời bà bằng những câu đùa ý vị, dí dỏm- thói quen từ khi anh còn nhỏ. Rồi bà cũng chẳng thành công trong việc "mối mai” cho đứa con trai út... Những trưa hè nắng như rang như thiêu, một người mẹ già lọm khọm với cái giỏ bên hông bắt cua cáy ở những thửa ruộng chiêm ngập nước. Mắt anh hoa lên những vòng quáng nắng. Cái chõng tre đã lung lay. Cái phiên nhà đã mọt. Cái chổi cùn trong xó bếp lạnh tạnh… Đất nước nghèo trong bùn lầy, vách nát, buồn trong từng câu ca, trong mỗi cái nhìn và mỗi đường gân trên bàn tay răn deo của người mẹ già. Tô Hiệu thấy sống mũi cay cay… Thôi đừng buồn và thương con nhiều nữa bu ạ. Các đồng chí của con sẽ làm nốt phần việc con bỏ dở. Những gì chúng con đã nuôi dưỡng và phấn đấu không thể nào chết được, cũng không kẻ nào vùi dập được… Tô Hiệu bồi hồi và lưu luyến nhìn khắp căn buồng đã chứng kiến những trận ho dữ dội bật máu tươi của anh, những đêm chống chọi với giá lạnh sương muối và cái chết rình mò. Kia là cái cọc sắt gần cổng trại lớn - địch đã bêu đầu một đồng chí ta vượt ngục. Kia là nơi dựng bàn bán "căng-tin” ngày Tết của tù số vuông. Kia là nơi ra báo bí mật "Suối Reo”. Kia là nhà bếp mà ra đã tranh giành được quyền tự xử dụng. Kia là nơi cậu Mạnh đã ngã xuống và để rơi một quả đào ăn dở…Và đây, cây đào của anh, cây đào đã lớn lên giữa bao hằn thù và bao tình đùm bọc. Lòng anh chợt dào lên một tình thương tấm thía, xót xa. Cái hoàn cảnh nó sinh ra và lớn lên thật quá khắc nghiệt! Số phận của nó thật đầy ngẫu nhiên và bất trắc! Nhiều khi chính anh cũng không hiểu vì sao cây đào lại có thể sống được. Trong những ngày anh em tù số vuông bị cuốn vào những cuộc đấu tranh sinh tử, mà anh thì nằm bẹp trên sàn xi-măng, có ai nhòm ngó đến cây đào! Hồi những người tù tuyệt thực bị nhốt dưới hầm ngầm, anh đã dành toàn bộ những giọt nước tiếp tế hiếm hoi cho những bạn tù đang ngắc ngoải- qua một lỗ thông hơi bí mật ở mép đường "cu-loa”. Còn cây đào, lúc đó mới chưa đầy một gang tay, đã không bị héo khô đi cùng với chủ của nó trong cái nắng gắt của tháng Năm, vì may thay, dưới chân tường đá hộc vẫn còn chất ẩm…
    Có những đêm hè trời đầy sao và ngập tiếng côn trùng, anh lê ra ngồi bên gốc cây đào nhỏ, cùng nó uống cho thỏa cái vị ngọt lành lạnh của sương đêm. Trong những ngày mùa đông, nhìn cây đào non nớt trụi lá khẳng khiu có một vẻ gì như thách thức nghịch ngợm, Tô Hiệu thường cảm thấy lòng mình chợt ấm áp. Sang xuân, cây đào vào tuổi mới lớn trở nên e ấp, những giọt sương mai đọng trên lá non dịu dàng của nó vẫn làm anh thoáng ngẩn ngơ. Và có những lúc nhìn thân cây bé nhỏ cố vươn lên, bất chấp những rủi may, lòng anh từng se lại vì thương cảm. Đúng là anh đã gieo hạt, thầm mong từng ngày nó nảy mầm, nhưng khi nó thành hình thì chính anh cũng không hiểu mình nên buồn hay nên vui… Tạo ra một sự sống đã khó, nhưng bảo vệ sự sống ấy còn khó hơn nhiều. Và cũng khó chẳng kém việc phải chịu đựng thon thót từng ngày, từng giờ cái ý nghĩ: sự sống ta tạo ra đó sẽ bị hủy diệt không biết lúc nào, còn ta thì sẽ bất lực đến đau đớn! Hàng ngày cây đào vẫn sống bên anh, ít khi anh nghĩ đến sự tồn tại của nó. Nhưng lúc này, anh nghĩ tới cây đào với toàn bộ cảm giác của da thịt và trí não, với toàn bộ tiềm thức. Hơn lúc nào hết anh đang sống với cây đào bằng tất cả nỗi đau của sự sinh thành và li biệt. Cây đào này sẽ là cái nhịp nối giữa cõi chết vĩnh hằng với sự sống lớn lao mà anh mắc nợ; là một hiện hữu vật chất không tầm thường mà dù muốn hay không anh đã để lại cho đời…
    Chợt một giấc mơ lạ lùng đến với anh: có nhiều người cầm dao dựa, dao quắm đang mím môi mím lợi giang tay chặt cây đào của anh! Một dòng máu tươi vọt ra cùng tiếng rên rỉ thương tâm làm anh lạnh toát người. Anh thét to lên một tiếng, chạy lại gần, thì thấy trong số những kẻ đó, bên cạnh tên công sứ Cút-xô, tên chúa ngục Ga-bô-ri, tên cai khố xanh, lạ chưa, có cả một vài người đồng chí thân yêu của anh!... Thật đau lòng hơn gấp nhiều lần việc cây đào bị chặt! Mồ hôi toát ra khắp người, Tô Hiệu nhắm mắt lại, lắc đầu liên tục, cố xua đi cái hình ảnh tưởng tượng ghê sợ đó, và cuối cùng ý chí tàn kiệt của anh cũng làm được điều ấy. Rồi, từ cây đào, anh lại miên man trong những cảm xúc và ý nghĩ về các bạn tù- điều đó bao giờ cũng làm cho lòng anh dịu lại… Đã từ lâu nay, binh lính, những người phục dịch và vợ con của bọn quan lớn, quan bé trên cái ngọn đồi "tử khí” này mệnh danh những người tù số vuông là "tù ông, tù cha”, họ tỏ thái độ khâm phục và kính nể không chút giấu diếm. Tính kỷ luật cao độ, sự tôn trọng nhân dân, thái độ bất khuất cương trực trước mọi kẻ quyền lực hống hách, lòng thương người và sự giúp đỡ mọi người vô điều kiện, những bộ quần áo tàng được giặt giũ sạch sẽ và vá víu cẩn thận5, sự thông thạo và ngăn nắp trong mọi công việc lao động… tất cả những cái đó đã được truyền tụng trong dân chúng như những truyền thuyết đẹp đẽ nhất của họ, đã sưởi ấm và rọi sáng cho biết bao số phận u tối, bất hạnh…
    Một - thị - xã - nhà - sàn heo hút chìm trong sương chiều. Những ngọn núi mờ lam chướng. Một chiếc thuyền độc mộc tã nát bên sông. Những ngọn lau xám phất phơ, hiu hắt. Những nóc sàn bạc phếch, đơn độc. Một cánh chim đại bàng lượn trên khoảng trời xanh hun hút của rừng đại ngàn. Một con đường đất đá lổn nhổn, nắng chang chang- con đường tù đày. Những công-voa tù xích chuỗi dài dằng dặc. Những lời ca cách mạng vang lên, giọng trầm khỏe, những bàn tay chắp lại giơ cao để cảm ơn và đáp từ lại những sự giúp đỡ, cùng những giọt lệ tiễn biệt của đồng bào đứng hai bên đường Quốc lộ miền thượng du… Những chiếc roi gân bò vụt xuống vun vút. Những khuôn mặt xạm đen kiên nghị và bất khuất ngẩng cao… Cứ mỗi lần hồi tưởng hay nghe những người mới bị đưa lên kể lại những cảnh đó, Tô Hiệu đều thấy rưng rưng một nỗi xúc động khôn tả… Ký ức vụt qua như một cuốn phim đen trắng đầy những hình ảnh tương phản đã kích thích mãnh liệt tâm trí Tô Hiệu. Anh thiếp đi, mê man, hơi thở vẫn không nhẹ hơn một chút nào.

* 
    Người bó gối, người dựa lưng vào tường. Không gian lặng lẽ. Chỉ còn tiếng thở khò khè của Tô Hiệu là âm thanh duy nhất của khu nhà ngục trong đêm... Chợt một người còn tỉnh ngủ lay ba người kia đang gật gù trong cơn buồn ngủ trĩu mắt.
    - Các cậu! Các cậu ơi! Anh Tô… Anh Tô làm sao rồi!
    Tất cả choàng dậy, cuống cuồng.
    - Tô, Tô! Sao thế này hở Tô? Giời ơi!
    Một người ghé sát miệng, mũi Tô Hiệu tìm cái hơi thở khò khè yếu ớt quen thuộc của anh. Một người vội vã làm hô hấp nhân tạo cho anh. Nhưng thân hình Tô Hiệu chỉ còn là một cái xác lạnh ngắt, lạnh như cái sàn xi-măng anh đang nằm duỗi thẳng trên đó. Trời đã sắp sáng.
    - Hai cậu ra ngay chỗ gác-điêng, đề nghị được lên gặp "sếp” ngục và công sứ vào sáng hôm sau, yêu cầu họ cho một cái quan tài và những đồ khâm liệm cần thiết, còn tôi sẽ lo điếu văn bây giờ. Báo với họ là chúng ta sẽ cho mai táng ngay buổi sớm- người tù lớn tuổi nhất nói vội vã.
    Hai người liền chạy vụt ra ngoài "cu-loa”, đến thẳng đồn canh. Hai người còn lại quỳ bên xác Tô Hiệu. Người tù trẻ- người đã từng một lần tạm biệt Tô Hiệu để tìm cách vượt ngục một mình đang nấc lên những tiếng xé lòng:
    - Anh Tô- gày ơi! Sao vội đi thế, hở anh Tô- gày ơi!...
    Chợt anh vùng dậy, đứng trên cái sàn xi-măng, đấm những nắm đấm vào mặt tường đá, báo hiệu các buồng và trại giam xung quanh. Người tù kia cũng đứng dậy làm theo, cả hai người vừa đấm vừa kêu lên những tiếng kêu lạc giọng trong sương mù: "Tô...ô…ô chế…t...rô…ồ…i…ì!” Sương mù buông đầy làm mờ ảo mọi cảnh vật, như làm nghẹn lại những tiếng kêu. Cả khu nhà tù bỗng ồn ào, náo động. Những tiếng đập cửa sắt thình thình. Những tiếng la hét khản giọng. Tiếng kẻng ngắn, kẻng dài, tiếng mõ ở tất cả các chòi canh đánh ngũ liên báo động. Những tiếng chân người chạy thình thịch. Bên trại lính khố xanh đã thổi kèn sắp-măng (lệnh tập hợp- Rassemblement).
    Một cuộc nổi loạn phá nhà tù như năm 1909 chăng? (Cuộc khởi nghĩa phá nhà tù Sơn La của những người tù yêu nước do Cai Khạt- người Thái Than Uyên lãnh đạo nổ ra năm 1909). Hay có một cuộc đột nhập đánh cướp tù?
    Chỉ sau mấy phút, tất cả những người trong khu nhà tù đều biết rõ sự việc. Trong số những người đứng chật cả một đoạn đường "cu-loa”, có mấy người tù thường phạm vào loại "anh chị” đã được Tô Hiệu cảm hóa. Cái chết đột ngột và bi đát của người tù đâu phải chuyện đặc biệt ở chốn được mệnh danh là "địa ngục dương gian” này! Nhưng cái chết của Tô Hiệu mà ai cũng có thể đoán được sẽ xảy ra bất cứ lúc nào khi ái ngại nhìn thân hình xơ xác tiều tụy của anh, lại gây một chấn động lớn trong tâm não mọi người. Những giọt nước mắt lã chã khôn cầm lăn trên những khuôn mặt hốc hác vì thiếu ăn, đói ngủ đang tê dại đi bởi đau đớn xót thương. Những tấm chăn mỏng do anh em tù góp lại cứu Tô Hiệu thoát khỏi mùa đông sương muối năm 43, giờ đang đắp trên cái thân hình gày guộc và cứng đờ của anh. Đám đông đứng ngoài cửa sắt buồng giam Tô Hiệu bỗng rẽ ra hai bên: Một chiếc quan tài sơn đen đã được đưa tới. Những người đại diện nhóm "trật tự ngoài” của Chi bộ đã xin phép cai ngục lên thẳng công sứ Cút-xô đòi tổ chức tang lễ Tô Hiệu. Lúc này, Cút-xô đã biết nể tù chính trị hơn trước. Thời thế đã thay đổi, y không còn dám hống hách huênh hoang như ngày xưa. Bây giờ Cút-xô thường tỏ ra "nhân đạo” với tù chính trị, lấy lòng anh em.
    Chiếc quan tài được nâng lên, trôi chầm chậm ra phía cổng lớn. Vài người lính khố xanh bồng súng đứng nghiêm với vẻ mặt buồn rười rượi. Dòng người áo tù loang lổ chữ P.S (Prison de Sonla) chầm chậm bước đi. Hết khu đồi Khau Cả, lại sang một khu đồi khác…
    Nơi đây, dưới những hàng phi lao thưa cằn và những gốc ổi hoang dại, bao thế hệ người yêu nước và chiến sỹ cách mạng đã yên nghỉ. Buổi sáng cuối xuân, sương mù đang dần tan hết. Mặt trời lên trên rừng phi lao, rọi những tia nắng mai qua muôn trùng lá nhọn, tạo nên những luồng ánh sáng thanh thoát. Một cái huyệt được đào khẩn trương. Chỉ có tiếng mai, thuổng thình thịch và tiếng chim hót trong trẻo đây, đó. Chiếc quan tài sơn đen được hạ huyệt. Lúc này, người tù trưởng "Ban trật tự ngoài” đã tới, tay cầm một mảnh giấy nhỏ lem luốc, ghi vội những dòng chữ nguệch ngoạch. Tất cả, không ai nói một lời tự động đứng quanh lỗ huyệt mới đào. Một giọng trầm vang đọc lời vĩnh biệt cất lên giữa đám đông lặng lẽ, giữa khung cảnh yên ắng xa vời của núi rừng… Những lời thống thiết từ đáy con tim mỗi người thốt lên. Đó là máu xương, là hơi thở, là mỗi cuộc đời đã sống. Là hình bóng Tổ Quốc hôm nay và ngày mai. Là giọt lệ của người mẹ và những người thân thích. Là lòng uất hận đang chực bùng lên phá tan mọi cảnh bất công, tù đày, nô lệ… Sau một lúc ngừng lại, người tù thay mặt anh em đọc lời vĩnh biệt đã nói những lời cuối cùng:
    - Chúng ta xin hứa với đồng chí Tô Hiệu: Quyết tâm giành lại tự do thiêng liêng cho Tổ Quốc!
    Người bí thư chi bộ vốc một nắm đất thả xuống nắp quan tài.
    - Xin vĩnh biệt người đồng chí, người anh, người bạn yêu quý! 
    Tiếp sau đó, từng người làm theo. Những khối đất màu đỏ và da cam rơi xuống huyệt mỗi lúc một nhiều hơn… Rồi một tấm mộ chí sơ sài bằng đá mọc lên với những dòng chữ khắc vội: Tô Hiệu. Sinh: 1912 tại Văn Giang- Hưng Yên. Chết: 7/4/1944 tại Sơn La. Những cái đầu tù cạo trọc nham nhở cúi xuống mặc niệm. Không ai có thể nhớ nổi thời gian trôi đi đã bao lâu. Họ không hát Hồn Tử Sĩ: Chiều nay súng vang. Dưới bóng cờ thiêng… Chỉ có tiếng phi lao ru gió xào xạc. Chỉ có tiếng nức nở cố ghìm lại của một vài người đa cảm. Những người tù mà cái chết và bao sự đàn áp khốc liệt, bao nỗi gian lao đắng cay không hề làm nhụt chí, giữa lúc này đây dang chìm trong một nỗi chạnh lòng sâu thẳm, một nỗi xót thương vô hạn… Nhưng không thể đứng mãi ở đây. Bao công việc quan trọng và cấp thiết đang chờ đợi. Phải giành giật lấy thời gian từng phút, giành giật từng hơi thở, từng mạng sống con người. Mỗi người tù số vuông đều cảm thấy một cách rõ rệt những ngày trọng đại đó đã tới rất gần.... Những bàn chân tù lại tản đi khắp nơi làm cỏ-vê, như mọi ngày bình thường. 

* 
    Trong lúc đó, đường "cu-loa” trong nhà tù vắng tanh. Chủ nhân” của nó đã đi xa mãi mãi, để lại cây đào. Lúc này trên cây đào, hoa đầu mùa đã tàn hết, lá tỏa một màu xanh trơ trọi giữa những bức tường đá xám ngoét, âm thầm. Nhưng kể từ năm ấy trở đi, nó sẽ tiếp tục ra hoa như mọi cây đào trong khắp các cánh rừng Sơn La vào mùa xuân. Nó vẫn đang lớn lên từ chân tường kia, dường như không có sự chết chóc nào đã xảy ra xung quanh nó. Chắc hẳn là nó phải ăn rễ thật sâu xuống đất, đợi tới lúc thật cứng cáp, lớn khỏe, mới bắt đầu phá vỡ những mảnh tường đá bên trong để tiếp tục phát triển. Còn bên ngoài nhà tù, trên khắp đồi Khau Cả lúc này không có một cây đào nào- ngoài cây đào ở vườn rau Tòa Sứ nằm dưới chân đồi. (Theo lời kể lại của những người già xung quanh thị xã, cây đào ấy là do một cô gái- được gọi là "con nuôi” của những người "tù áo sạch” trồng trong một lần đi nhặt củi, khi cô đang ở tuổi tranh nhau với lũ bạn chạy đi nhặt những quả còn lạc của các anh chị trong hội ném còn mùa xuân). Nhưng ngay trong năm đó, cây đào trong nhà tù bói lứa quả đầu tiên, những người tù nhớ Tô Hiệu đã ăn quả ở cây này rồi đem gieo hạt quanh đồi Khau Cả khi đi làm cỏ-vê… Từ đó, cứ độ xuân về, những cây đào trên khắp đồi Khau Cả cùng với cây đào trong nhà tù lại nở hoa và kết quả, như sự nhắc nhở thầm kín về một Con Người.. 
Đạo diễn Nguyễn Anh Tuấn  
----  
Chú thích: 
1. Tù chính trị CS, phân biệt với tù thân Nhật đeo số hình thoi. 
2. Tức là bệnh sốt rét sưng gan đặc biệt nguy hiểm đối với người tù Sơn La. 
3. Paul Verlaine, thi sĩ lãng mạn Pháp thế kỷ XIX. 
4. Xanh Pu-lôp tự lấy tên mình đặt cho con đường Quốc lộ 6 hồi làm Công sứ ở Sơn La. 
5. Đồng bào các dân tộc quanh thị xã Sơn La hồi ấy (và cho đến cả hôm nay) vẫn quen gọi tù chính trị của ngục Sơn La là "tù áo sạch" vì những bộ quần áo tù bao giờ cũng được vá víu tươm tất sạch sẽ và đặc biệt có thái độ rất hòa nhã, gần gũi, thông cảm sâu sắc với dân nghèo... 
Hiện giờ, cây đào này được gọi là "Cây đào Tô Hiệu", ở ngay sát phòng giam ông Tô Hiệu, nằm trong di tích lịch sử Nhà tù Sơn La - là nơi đang hàng ngày thu hút nhiều đoàn khách các lứa tuổi của nhiều địa phương toàn quốc tới tham quan, nghiên cứu. Đã có nhiều người viết về cây đào này (kể cả người nước ngoài), và tất cả đều cố gắng tìm hiểu lai lịch thật sự của nó. Song việc gắn nó với ông Tô Hiệu- trong hầu hết các trường hợp chỉ thuần túy mang ý nghĩa biểu tượng, thậm chí, có những cựu tù nhân chính trị ở Sơn La đã phủ nhận sự tồn tại của cây đào có từ trước Cách mạng, hoặc khẳng định rằng: nó không phải là do ông Tô Hiệu trồng! Vậy sự thật ở đâu? Tác giả thiên truyện lịch sử này, sau nhiều tìm hiểu, cân nhắc, qua nhiều nguồn tư liệu điền dã- đặc biệt là qua một người số người từng là cai, đội, quản cũ của trại lính khố xanh có cảm tình với tù chính trị (nhất là phó quản Mười- sau là nhà thơ, nhà giáo Lò Văn Mười sống ở Thuận Châu), đã đi đến một phương án lý giải khá chắc chắn: cây đào này đích thực là do ông Tô Hiệu trồng. Tuy nhiên, sự thực cuối cùng vẫn đang còn chờ đợi các nhà văn, nhà nghiên cứu lịch sử...  
Nguyễn Anh Tuấn 
(Nguồn: tập truyện lịch sử: "Người tù áo sạch"- NAT- Nxb Thanh niên, 1993) 
Nguyễn Anh Tuấn  
© Tác giả giữ bản quyền.  
Cập nhật lại lần 2- ngày 11/05/2015  
Cập nhật lại lần 1- ngày 14.8.2012  
Cập nhật theo nguyên bản của tác giả gởi từ Hà Nội ngày 21.02.2011  
Xin Vui Lòng Ghi Rõ nguồn VanDanViet Khi Trích Đăng Lại.  
_______________________________________________    
  
Chia sẻ bài viết
Bài liên quan

Comments[ 0 ]


Đăng nhận xét